Fiyat Devrimi Nedir? Osmanlı Devleti’nde Fiyat Devrimi

“Fiyat Devrimi” günümüzdeki “global ekonomi” ve “kapitalizm” gibi kavramların gelişmesinde önemli rol oynamış finansal bir fenomendir. Oluşum nedeni genellikle ithal malların aşırı yükselttiği enflasyon ve Avrupa ülkelerinin buna karşılık iç ticarete yönelmesi olarak gösterilmektedir. Sonuç olaraksa Avrupa-Amerika ticaretini dünya ticareti haline getiren ve ekonomilerini büyütmüştür. Onları birer güç haline getirip kapitalist düzenin ilk adımlarını attırmasıyla biten bir olaydır Fiyat Devrimi. Dünya üzerinde Osmanlı ve İngiltere gibi birçok ülkede etkilerini göstermiştir. Bu yazıda da Fiyat Devrimi’nin Osmanlı ve İngiltere örnekleri üzerinden nasıl Orta Doğu ve Asya toplumlarını fakirleştirdiği üzerinde durulacaktır. Avrupa-Amerika topluluklarını zenginleştirdiği ticari roller, ekonomi tipleri ve para değeri üzerinden incelenecektir.

16. Yüzyıl Fiyat Devrimi

İlk olarak Fiyat Devrimi’nin ticari roller açısından İngiltere ve Osmanlı’yı zıt bir şekilde etkilediği görülür. Öncelikle, Fiyat Devrimi sonucu küçük işletmelerin enflasyondan dolayı ayakta kalamaz. Bunun sonucunda İngiltere gibi devlete dayalı bir ekonomisi olan ve tek bir büyük işletme halinde yönetilen ekonomiler kârlı çıkmıştır. Osmanlı gibi küçük esnafa dayalı, özelleştirilmiş ekonomiler ise kötü etkilenmiştir. Yine aynı şekilde ithal malların Avrupa ve Amerika tarafından tedariğinin azaltılması nedeniyle de Osmanlı için deniz ticareti kötü etkilenir. Zaten sömürgeler gibi birçok şekilde deniz hakimiyetine devam eden Avrupa toplumları bundan etkilenmez. Fakat Osmanlı elindeki kara ve deniz ticaret yollarını kaybeder.

İkinci olarak, Osmanlı Devleti kaybettiği küçük esnafı Fransa gibi çeşitli ülkelere kapitülasyon tanıyarak telafi etmeye çalışır. Fakat bu sadece Osmanlı ekonomisini zarara uğratır. Tabii ki bu kapitülasyonlardan faydalanan diğer devletler Osmanlı’yı ithalata ve borca girmeye zorlar. Bunların sonucunda Osmanlı İmparatorluğu ilk defa borca girer. Son olarak, işin alıcı tarafından bakıldığında ise enflasyon artmasına rağmen yükselen para değeri sayesinde hafif bir şekilde fiyat devrimini geçiren Avrupa-Amerika ülkeleri zenginleşmiştir. Kapitülasyonların da verdiği serbestliğe dayanarak ithalleştirilen iç-pazarın alıcı üzerinde oluşturduğu yük Osmanlı halkını ise yorgun düşürür. Özetlemek gerekirse, Fiyat Devrimi sonucu Osmanlı gibi Ortadoğu-Asya ülkeleri ekonomik rollerini göz göre göre zayıf düşürüp bu ekonomik savaşı kaybetmiştir. Avrupa-Amerika ülkeleri ise kendi ticaretlerini geliştirir.

Fiyat Devrimi’nin İngiltere ve Osmanlı Devleti Üzerindeki Etkileri

İkinci olarak ise, ekonomi tipleri de Fiyat Devrimi’nin ülkeleri bu denli zıt etkilemesinde etkili olur. Avrupa’nın İngiltere’nin de sahip olduğu elde etmeye ve işleyip satmaya yönelik dönüştürücü ekonomik tipi onun Fiyat Devrimi gibi bir fenomenden yararlı çıkmasına neden olmuştur. Osmanlı gibi daha çok birincil malzemeler ve tarımsal faaliyetler gibi birincil üretim faaliyetlerine dayanan bir sistemin ise gittikçe parasal değerini kaybetmesine ve zayıflamasına neden olmuştur. Bir başka neden ise Fiyat Devrimi’nin de oluş nedenlerinden biri olarak gösterilebilecek “Coğrafi Keşifler”dir. Osmanlı Devleti bilindiği üzere ekonomisinin önemli bir kısmını da Asya-Avrupa arasında bir ticari köprü olması sayesinde ayakta tutuyordu. Fakat gerekse Akdeniz’den bir geçişe gerek kalmaması gerekse malzemelerin artık Amerika’dan getirilebiliyor olması, İpek ve Kral yollarının önemini kaybetmesiyle Osmanlı ekonomisi zayıflamıştır. Bu ağırlıklarından kurtulan Avrupa-Amerika ekonomisi ise güçlenir.

Sonuç olarak da enflasyona rağmen Avrupa bundan pek etkilenmez. Son bir neden daha gösterilmek istenirse, bu gelişmelere rağmen zor zamanlar geçirip yönetim şekli değiştiren Avrupa ülkeleri gelişir. Monarşik yapıdan kurtularak halkı güçlendiren bir ekonomik sisteme geçiş yapmaya çalışır ve fiyatları sabitler. Buna karşın, Osmanlı hala imparatora sürekli vergi veren bu vergileri ise yabancı ticarete yardım ve borçlara harcayan bir borç döngüsü içine girer. Bu durum Avrupa ülkelerini adeta küçük bir iflastan sonra Altın Çağa atlatırken, Osmanlı içinse gerileme dönemlerinin habercisidir. Kısaca, ekonomi tiplerinin de gösterdiği üzere Fiyat Devrimi bütün ülkeleri kötü etkilemesine rağmen sonunda Avrupa ekonomi tipi sayesinde de ilk toparlanan ve iyi etkilenen ülkeler grubu olmuştur. Osmanlı gibi Ortadoğu-Asya ülkeleri durumun yine kötü etkilenen tarafındadır.

Fiyat Devrimi’nin Sonuçları

Üçüncü ve son olarak, Fiyat Devrimi sonucunda değinilen şekillerde etkilenen bu iki ulus, para birimleri ve değerleri açısından da değişmeye başlar. Bu değişimin etkileri günümüzde de görülür. Avrupa-Amerika ülkelerinin para birimi yavaş yavaş daha az bulunuşu, ihracat oranlarının artışları ve sattıkları ürünlerin ikincil ekonomik işlenmiş ürünler olması nedeniyle değerlenir. Fakat tarım ülkesi olarak kalan ve borçları içinde boğulmaya başlayan Osmanlı parası değer kaybeder. Devamında ise, Fiyat Devrimi’nden en kârlı çıkan ülkeler olan Amerika ve İngiltere’nin para birimleri dünya ticaretinde sabitleyici para birimleri olarak görülmeye başlanır. Temel belirleyici olarak görülen bu paraların o zamanki değerlenişinin etkisi şu anda dahi Dolar, Euro, Pound, Sterlin gibi birimlerin değerinin düşmeyişinin açıklaması olarak görülebilir. Buna rağmen o dönemden bu yana tarımsal üreticilik özelliğini üstünden hala atmaya çalışan Türkiye yine de para birimi açısından güçsüz durumda kalır. Para birimlerinin de gösterdiği bu etkiye dayanarak Fiyat Devrimi’nin etkilerinin hala sürdüğü de söylenebilir.

Sonuç olarak, Fiyat Devrimi’nin Avrupa-Amerika ekonomisini küçük bir iflas dönemi sonrası gerek ticari roller gerek ekonomi tipleri, gerekse de para birimleri üzerinden geliştirdiği görülür. Ayrıca, Osmanlı gibi Ortadoğu-Asya ülkelerini ise yine aynı nedenlerden ötürü geriye düşürdüğü görülür. Tabii ki birçok olayın bir araya gelmesinin etkisiyle gelişen bu devrimin belli sonuçlarının olması kaçınılmazdır. Ancak Osmanlı gibi şu anki Türkiye’nin temellerini oluşturan bir ülkenin bu denli kötü etkilenmesinde hem kendi yanlış hamlelerinin hem de dışarıdaki gelişmelerin etkisi olduğunun söylenmesi yanlış olmaz. Bu durumun etkileri şu anda dahi görülür. Görüldüğü üzere Fiyat Devrimi en çok da ekonomik kararların ve gelişmelerin devletler üzerindeki göz ardı edilemez etkisini açıklamakta çok güzel bir örnektir. Yazımızı noktalamak için ise Atatürk’ün bir sözünün hatırlatılması yeterli olacaktır. “Askeri zaferler ne kadar büyük olursa olsun iktisadi zaferlerle taçlandırılmadıkça sonuçsuz kalır.”

Not: Bu konuyla ilgili olarak Enflasyon Nedir? Türkiye’de Enflasyon Tarihi başlıklı yazımızı da inceleyebilirsiniz.