Anarşizm Nedir? Kurucusu, Felsefesi ve Tarihi

Anarşizm nedir? Otoriteyi, dayatmaları ve hiyerarşiyi yok etmeyi savunan düşüncedir. Anarşizmin amacı her koşulda her türlü otoriteyi reddetmektir.

İnsanlık ve homo sapiens sapiens tarihi göz önünde bulundurulduğunda anarşik yapı bu kaosa en uygun ve en doğal yapılanma gibi gözüküyor. Bu yazımızda anarşizm nedir, nasıl ortaya çıkmıştır, nasıl bir sistemdir? sorularını yanıtladık. Ayrıca anarşik yapının ortaya çıkışını ve tarihsel süreçte anarşi konusunu ele aldık.

Anarşizm Nedir?

Anarşizm, toplumdaki otoritenin ve hiyerarşik yapıların her çeşidini reddeden fikir akımına verilen addır. Kelime kökü olarak Yunanca’daki olumsuzluk belirten ek olan “an-” ve yöneten kişi anlamına gelen “archos” kelimelerinin birleşiminden meydana gelmektedir. Bu tanımı kendisi için kullanan ve kendisini “anarşist” olarak tanımlayan ilk kişi de Pierre – Joseph Proudhon’dur. Önadsız olarak anarşizm kelimesi tüm anti otoriter akımların ortak özelliklerini belirtir. Bunun dışında anarko komünizm veya kolektivist anarşizm gibi isimlere sahip farklı anarşist akımlar da bulunmaktadır. Ayrıca bazı dini inançlar çerçevesinde şekillenmiş Hristiyan anarşizmi gibi akımlar da vardır.

Anarşizm Felsefesi (İdeolojisi)

Temel olarak anarşist görüşlerde bilinen geleneksel siyasal yapılanmaya karşı çıkılmaktadır. Bu görüş şiddetsizlik ve devletsizlik ilkelerini baz alır. Bu durumda devlet olgusu kötü bir oluşumdur. Bireyler özgür olmalıdır. Devlet olgusu bu durumla çelişmekte, insanların düşünce özgürlüğü sonucu ortaya çıkmış doğal oluşumlar olan çelişki ve tutarsızlığa ayak uyduramamaktadır. Tüm bireyler özgür olmaları gerektiği için devrimcilik de anarşizm destekçilerinin ortak özelliklerinden biridir. Bazı anarşist kollar şiddeti savunabilmektedir. Propaganda ve eylem bu şiddetin unsurlarıdır ve buna savunmacı şiddet denmektedir. Anarşizme benzer ve genellikle aynı amaçları taşıyan bazı kolları ve türevleri vardır. Birinci Enternasyonel adı verilen bir kongreler döneminin ardından bazı görüşler ortaya çıkmıştır. Anarkokomünistler, liberterler, Malatestacılar ve bireysel terörcüler bunlardan bazılarıdır.

Bu görüşlerin yanı sıra bazı durumlarda Bolşevikler de Anarşistler ile aynı tarafta bulunmuştur. Bazı büyük devrimci hareketlerde rol almışlardır. Düşmanları genellikle faşistler olmuştur. Marksist görüş de anarşizmi eleştirmektedir. Anarşizmin ilk temsilcilerinden olan Mihail Aleksandroviç Bakunin ve Marksistliğin babası olan Karl Marx fikir ayrılığı sebebi ile tartışmışlar ve bu iki görüşün ayrılıkları burada başlamıştır.

Anarşizm Türleri

Mutualizm

Mutualizm, biyolojik olarak iki farklı tür canlının yaşamsal faaliyetleri sürdürmek adına yaptığı ortaklıktır. Anarşizmin ele aldığı mutualizm de bu tanıma yakın bir gönüllü karşılıkçılıktır. Bu görüşü ilk başarılı şekilde dile getiren kişi Pierre – Joseph Proudhon olmuştur. Temelde tüm insanların egemenliklerinin koşulsuz şartsız yerine getirilmesi gerektiğini savunur. Devletin her üyesi kendi kendini yönetmelidir. Ortak meseleler bulunsa da merkezileşme olmamalıdır. Diğer insanlardan daha yüksek bir otorite varsa eğer, yalnızca kollektif meseleler ile uğraşmalıdır. Amerika Birleşik Devletleri’nin 19. yüzyıl Bireysel Anarşizm destekçisi olan William Batchelder Greene, mutualist görüşü komünist, sosyalist ve kapitalist olmak üzere 3 farklı görüşün mantıksal birleşimi olarak değerlendirmiştir.

Karşılıklı sisteme yakın olarak bir de rızaya dayalı sistem olan Agorizm bulunmaktadır. Yunanca’da Pazar yeri gibi bir anlam taşıyan Agora kelimesinden gelmektedir. Klasik anarşist görüş ile aynı doğrultuda özgürlüğe ulaşma çabası gütmektedir. Genellikle kendilerini sol – liberteryenizm destekçileri olarak görürler ve devletten bağımsız piyasa anarşistleridirler. Ortak olarak gönüllü pazar fikrini desteklemektedirler. Sloganları da “Agora, Anarşi, Aksiyon!”dur.

Liberteryenizm

Liberteryenizm felsefi olarak kişisel özerkliği savunan ve devletlerin ortadan kaldırılmasını uygun bulan, anarşizm ile benzer amaçlara sahip bir negatif – özgürlükçü siyasi akımdır. Sivil haklar ve politik özgürlüğü savunan klasik liberalizm ve liberter destekçilerin fikirleri doğrultusunda ortaya çıkmıştır. 1960’lı yıllarda liberteryenler, muhafazakarlar ve anarşistler fikir ayrılığı yaşamıştır. ABD hükümeti tarafından orduya girmeye zorlanan liberteryenler bu duruma karşı çıkıp barış hareketlerine katılmışlardır. Bu yıllarda “Bireysel Özgürlük Derneği” ve “Radikal Liberteryen İttifak” gibi bazı kuruluşlar ortaya çıkmıştır. Devamında David Nolan önderliğinde Liberteryen Parti kurulmuştur. İlerleyen zamanlarda da kapitalizm destekçisi liberteryenler çokça görülmeye başlanmıştır. Liberteryen hareketin popüler olarak kullanımı Minarşizm şeklindedir. Bu görüşte de devletin rolü minimize edilmiştir. Vatandaşları hırsızlık, şiddet ve türevlerinden korumak ile sınırlandırılmıştır.

Anarko – Kapitalizm

Anarşizmin liberteryenler ve kapitalist düşünceye yakın fikirlerle sentez halinde ortaya çıkardığı düşünceye Anarko Kapitalizm adı verilir. Serbest Piyasa Anarşizmi, Özel Mülkiyet Anarşizmi ve Liberteryen Anarşizm olarak da bilinmektedir. İktidarın piyasaya müdahalesini reddeder. Rekabet temelli serbest piyasa mekanizmasını savunur. Özel mülkiyetin meşru görüldüğü bazı durumlar vardır. Bunlar ticaret ürünleri, hediye alınmış ürünler ve emek verilerek elde edilmiş ürünler olarak sıralanabilir. Piyasa teorisyenleri olan Frederic Bastiat, Gustave de Molinari ve Robert Nozick ile birlikte ABD’li bireyselci anarşistler Lysander Spooner ve Benjamin R. Tucker gibi ünlü düşünürlerin fikirleri doğrultusunda şekillenmiştir. Bu durumda bireyci anarşizmin bir türü olarak ele alınabilir. Fakat aralarındaki fark olarak anarko kapitalizm, emek – değer teorisine karşı çıkmaktadır.

Bu görüşün kurucusu olarak bilinen isim Murray Newton Rothbard’dır. Amerikalı liberteryen bir ekonomisttir ve Avusturya / Viyana Okulu’nun bir üyesidir. Psikolojik okul olarak da bilinen bu okul insan doğasına ait tüm eylemler için bir iktisadi yasa kurma çabasına sahiptir. Yorumlayıcı bir tarih algısı benimsemişlerdir. Kısaca eylem bilimi olan praksiyoloji üzerine çalışmalar yapmışlardır. Rothbard için de ülke geleceğini kurtarmanın yolu özel – mülkiyetçi anarşizmden geçmektedir. Kısaca Amerikan liberteryen hareketinin merkez figürü Murray Rothbard’dır ve Anarko – Kapitalizmin en büyük destekçilerindendir.

Anarko – Komünizm

Anarşist Komünizm, liberter komünizm veya komünalizm olarak da bilinen komünist anarşizm, kapitalizm karşıtı bir görüş olarak kapitalizmin yalnızca toplumsal bir devrim yolu ile ortadan kaldırılabileceğini savunur. Ayrıca devletçi veya proletaryacı değil de doğrudan komün bir hayata geçilmesi gerektiğini savunur. Anarko Komünistlere göre iktidardakiler ve iktidarda olmayanlar ayrımı yapmak yerine alınan kararlarda toplumun tamamı söz sahibi olmalıdır. Carlo Carfiero isimli İtalyan bir devrimci herhangi bir kimsenin komünist olmadan anarşist olamayacağını savunarak gündeme gelmiştir. Devrimciliğin iki ana dayanağını komünizm ve anarşizm olarak belirterek dile getirmiştir. Anarşist komünistlere göre komünist görüşün ana hedefi devlet olgusunu ortadan kaldırmaktır. Çünkü egemenlik ve sınıf üstünlüğü gibi kavramlar “devlet” olgusu ile beraber gelmektedirler.

Hristiyan Anarşizmi

Hristiyan anarşizmi, isminden de anlaşılacağı üzere hristiyanlık inancına sahip bireylerin ortaya çıkardığı ve yalnızca yaratıcı ya da liderleri olduğuna inandıkları figür olan Tanrı’yı büyük güç olarak kabul ettikleri görüştür. Bu görüşün şekillenmesinde Tanrı Krallığı inancı birçok düşünürü etkilemiştir. Hz. İsa’nın öğretilerinden yola çıkarak şiddetçi bir tutum yerine pasifist bir anarşist düşünceyi benimsemişlerdir. Erken Hristiyanlık döneminde siyaset yapmak kötü olarak görülmüş ve lanetlenmiştir. Bunun üzerine tek yolun Tanrı’nın Krallığı’nı kurmak olduğuna karar vermişlerdir. Tek otoriteyi Tanrı olarak kabul etmişlerdir. İngiliz devriminin ardından ortaya çıkan gruplar Augustin’in “sevin ve istediğinizi yapın” sözü üzerine anarşizme yönelmeyi seçmişlerdir. William Blake ise “aslan ve öküz için tek yasa çıkarmak zulümdür” diyerek tüm insanlar için tek yasa çıkarılamayacağı fikrini savunmuştur.

Bunun yanı sıra Rus önde gelenleri ve bazı ortodoks kişiler arasında da anarşist görüşü benimsemiş insanlar bulunmuştur. Bunlardan en bilineni Lev Nikolyeviç Tolstoy, barışçıl bir felsefe kullanılarak anarşizmin doğru şekilde uygulanabileceğini savunmuştur. Kitaplarında zaman zaman devletin hatalarından bahsetmiştir. Kutsal kitaptan bazı alıntılar yaparak bu görüşlerini desteklemiştir. Tanrı Krallığı fikrini uygun bulmuştur. Günümüzde de Hristiyan anarşizmi denince akla gelen ilk isimlerden biri olan Lev Tolstoy, bu görüşle neredeyse özdeşleştirilmiştir.

Yeşil Anarşizm

Yeşil anarşizm, genellikle endüstri toplumundan önceki tarım toplumunun yaşayış tarzını savunan anarşistlerden oluşur. Tarım öncesindeki toplumu yeniden hayata geçirme amacı güderler. Genellikle Jean – Jacques Rousseau gibi yazarların ve ünlü Marksistler ve antropologların görüşlerinin sonucu ortaya çıkmıştır. Birçok kişide de primitivist yaklaşım ortaktır. Kimi yeşil anarşistler sadece endüstri toplumunu ortadan kaldırmayı savunur. Kimisi de genellikle doğal aktivitelerle temellendirilen göçebe ve avcı – toplayıcı yaşam tarzını uygun bulur.

Tarihte Anarşist Hareketler

Anarşist düşünceyi yaymak amacıyla dünyanın farklı ülkelerinde farklı zamanlarda ve farklı kişilerce birçok organizasyon ve toplantı düzenlenmiştir. Anarşizmin insanlar arasında yayılmasında büyük rol oynamıştır. İlk olarak 1. Enternasyonel ile bir araya gelmiş olan bazı anarşistler bazı fikir farklılıkları sebebiyle ayrımlar yaşamıştır. Neticesinde marksist temelli bir anarşizm bu toplantıda biraz daha baskın gelmiştir. Daha sonralarda Amsterdam’da 1907 yılında Amsterdam Uluslararası Anarşist Kongresi gerçekleşti. Katılımcılar arasında bu fikir akımının ünlülerinden Errico Malatesta ve Emma Golden gibi isimler de bulunuyordu. Yine bazı sendikacı anarşist destekçiler yakın yıllarda Fransa’da Genel İş Konfederasyonu başlığı altında bir araya geldiler.

Anarşistler ve Bolşevikler de kimi zaman birlikte hareket edip Rus devriminde büyük rol oynadılar. Sonrasında Bolşeviklerin anarşistlere karşı başka bir hareket gerçekleştirmesi sonucu 1921 yılında Kronstadt ayaklanması baş gösterdi. Bu Rusya’da bulunan anarşistler için zorlu bir baskı ortamıydı. Bu hareket sonrasında birçok anarşist ya hapsedildi ya da Bolşeviklere katıldı. Bir kısmı da yer altı bir harekat sürdürmeye devam etti. 2. Dünya Savaşı yıllarında Avrupa taraflarında faşist hareketlerin baş göstermesi ile anarşist destekçiler faşistlere karşı harekatlarda bulundular. Onları yavaşlatmakta büyük rol oynadılar.

Türkiye’de Anarşizm Tarihi

Anarşizm Türkiye’de ilk olarak 12 Eylül 1980 darbesinin ardından yavaş yavaş görünürlük kazanmaya başlamıştır. 1986 yılında çıkarılan Kara isimli dergi sayesinde anarşizm Türkiye’de yavaş yavaş gündem olmaya başlasa da bu dönemdeki kullanımı “anarşizm” şeklinde olmamıştır. Anarşist kelimesi halk arasında destekçilerini daha sert yargılara maruz bırakacağından ilk olarak liberter tanımı kullanılmıştır. Türkiye Cumhuriyeti genelinde anarşist hareketler pek görünürlükte olmasa da cumhuriyet öncesi dönemde yani Osmanlı İmparatorluğu’nun son yıllarında bazı anarşist hareketler ve anarşizm destekçisi eserlere rastlanılabilmektedir.

Osmanlı Devleti’nin son yıllarında anarşizm ilk olarak Ermeni entelektüeller sayesinde gündeme gelmiştir. Aleksandr Atabekyan’ın 1895’te yayınladığı Komün (orijinal adı ile Hamanykh) dergisi anarşist felsefe ve Ermeni devrimci hareketi hakkında büyük ve kayda değer bir içeriğe sahiptir. Aynı yıllarda Kıbrısizade Osman Bey, Fransızca olarak yayınladığı Sosyalizm ve Anarşizm (orijinal adı ile Socialisme et Anarchisme) kitabı ile Osmanlı Devleti’nin ilk anarşist eserini yayınlamış olur. Sonraki yıllarda Felsefe-i Ferd eseri ile gündeme gelen Baha Tevfik, ilk Türk anarşist olarak kabul edilmektedir. Yeni çağın mutlaka anarşizme varacağını öne sürmüştür.