Gazali Kimdir? İmam-ı Gazali Hayatı ve Eserleri

Gazali, Büyük Selçuklu Devleti döneminde yaşamış ünlü İslam bilgini, filozofu ve müderrisidir. Din, ahlak ve felsefe gibi birçok konuda eser vermiştir. Bu yazımızda Gazali kimdir? Eserleri ve çalışmaları nelerdir? gibi önemli sorulara yanıt aradık. Gazali’nin Batı dünyası üzerindeki etkisinden ve felsefesinden bahsettik.

Gazali Kimdir? İmam-ı Gazali’nin Hayatı

İmam Gazali, 1053 yılında Tûs’da dünyaya geldi. İlk eğitimini gelecekte ünlü bir vaiz ve sûfî olarak bilinecek olan kardeşi Ahmet ile birlikte Tûs’da tamamladı. 1069 senesinde Nişâbûr’daki Nizamiye Medresesinde ders alarak ünlü Şafii fakihi ve Eşʻarî kelamcısı İmâmü’l-Harameyn Ebu’l-Meʻâlî el-Hüseyni’nin öğrencisi oldu. Cüveynî’den fıkıh öğrendiği gibi öğretmeninin kelam konusundaki birikiminden de oldukça faydalandı. Nizamiye Medresesi’ndeki başarı dolu ve güzel geçen öğrenim hayatı, Nizâmülmülk’ün ve bu doğrultuda Büyük Selçuklu Sultanı Melik Şah’ın hemen yanında bulunmasına yaradı. Selçukluların başkenti olan İsfahan’da kaldığı bu yılların sonrasında 1091 yılında Nizâmülmülk’ün isteği ile başkent Bağdat’ta yer alan Nizamiye Medresesi’ne orada bulunan hocaların hocası olarak atandı. Burada çok az sürede büyük saygınlık elde etti.

Gazali, Sufizm alanına doğru yöneldi ve bu doğrultuda yoğunlaştı. Bu ilgisinin sonucu hac arzusu ile medresedeki görevinden ayrıldı ve Bağdat’tan taşınıp Şam’a yerleşti. 1097 yılında ise hayalini gerçekleştirip hacca gitti. 1106 senesinde Nizâmülmülk’ün oğlunun özel isteği üzerine Nişabur Nizamiye Medresesinde ders vermeye yani öğretmenliğe yeniden başladı. Tus’a dönünce inşa ettirdiği Tekke’de öğrencileri ile beraber Sûfî bir hayat sürdü. 1111 senesinde İran’ın Tus kentinde hayatını kaybetti.

İmam-ı Gazali’nin Özellikleri

İslam tarihinin en önemli müceddidi Gazali, yaşadığı zamanda girdiği bilim ile ilgili tartışmalarda, kibar ve nezih bir dil kullandı. Nizâmülmülk, verimli çalışmalarını gözlemlediği Gazali’yi henüz 34 yaşındayken nizamiye müderrisi olarak görevlendirdi. Gazali’nin eğittiği ve yanında yetiştirdiği 300 öğrenci arasında Ebu Mansur Muhammed, Muhammed bin Es’ad et-Tusi, Ebü’l-Hasan el-Belensi, Ebu Abdullah Cümert el-Hüseyni gibi isimler yer aldı. Birbirinden değerli kitapları İslam dünyasına kazandıran Gazali, ilim ehli, devlet adamları ve halk tarafından da büyük bir ilgi gördü. Gazali İslam dünyasına 457 kitap kazandırmıştır. Gazali, din ve tasavvuf konuları dışında tıp alanında da çalışmalar yapmış, birçok organ ve dokunun çalışma şekillerini anlayıp açıklamıştır.

Gazali’nin Felsefe Anlayışı

Gazali’nin filozofları eleştirmesi dışında üç özelliği daha var: Eşari kelamcısı, Şafii fakihi, sûfî. Bunları birkaç cümleyle açıklamak gerekir. İmam Gazali mühim bir Eşari kelamcısıydı. Eşari kelamına göre insan zihni, hakikate varmak için yalnız başına yeterli değildir. Mühim olan ise din ve bağlılıktır. İmam Eşari, özellikle bir tür İslami rasyonalizme sahip Mutezile mezhebinin görüşlerini çürütmeye özel değer vermiştir. Aralarındaki en büyük tartışmalardan biri Allah’ın sıfatları konusuydu. Eşari ise zat ile sıfatı ayırmış ve Allah’ın sıfatlarının ne Allah’ın zatı yani kendi, ne de ondan farklı olduğu doğrultusundaki ünlü formülü ortaya atmıştı. Bugün Ehli Sünnet dediğimiz Müslüman çoğunluğun kabul ve inanışı Eşari’nin bu formülde dile gelen çözümlemesinden çıkmaktadır.

Gazali’nin kelama getirdiği yenilik, yöntembilim tarafına oldu. Gazali, “Mütekaddim” adlı ilk kelamcıların aksine “Grek” felsefesinde bulunan “mantık” ögesinin önemini anlamış, benimsemiş ve bunu İslam felsefesine katmıştır. Bu tutum Gazali hakkındaki “İslam düşüncesinin gerilemesine neden oldu” iftirasını çürütmek için kendi başına oldukça yeterlidir.

Döneminin en iyi düşünürlerinden biri olan Gazali bilgi konusunda Platon, Aristo, Farabi ve İbni Sina’nın felsefesini reddedenlerdendir. Gazali, öncelikle, meşşailik felsefesini yöntemsel şüpheyle birleştirerek kesin bilgiyi aramaktaydı, fakat kesin bilgiyi Aristoculuk’daki gibi bilimsel bilgide değil, asıl hakikat olan Allah sevgisinde ve inancında bulmuştur. Meşşai felsefecilerin akıl ve inancı uzlaştırma çalışmalarını eleştirmiş, akıl ya da inançtan biri reddedilmeden, diğerinin kabul edilmeyeceğini öne sürmüştür. Bu düşünceyle filozofların rasyonalizmini veya akılcılığını kabul etmez.

Bu doğrultuda Gazali, bilgi felsefesini kesin bilginin elde edilmesi doğrultusunda kurar;

• Kesin bilgi gerçekten var mıdır?
• Şüphe edilmeyen bilgi olabilir mi?
• Gerçek bilgi diye adlandırabileceğimiz bilgi var mıdır?

Gazali’nin Çalışmaları

Gazali’nin, üstün başarısı ve gayretini gören hocası, Gazali’ye fıkıh, kelam, mantık, İslam hukuku ve münazara konularında bilim öğretti. Nişabur’da öğrenimini tamamladıktan sonra Selçuklu Devleti’nin ünlü veziri Nizâmülmülk’ün isteği üzerine Bağdat’a gitti. Gazali, Nizâmülmülk’ün topladığı ilim meclisinde bulunan dönemin âlimlerince ilminin derinliği ve meseleleri açıklamaktaki yeteneği övgüye layık bulundu. İslam tarihinin en önemli müceddidi Gazali, yaşadığı zamanda girdiği bilim ile ilgili tartışmalarda, kibar ve nezih bir dil kullandı.

Nizâmülmülk, verimli çalışmalarını gözlemlediği Gazali’yi henüz 34 yaşındayken nizamiye müderrisi olarak görevlendirdi. Gazali’nin eğittiği ve yanında yetiştirdiği 300 öğrenci arasında Ebu Mansur Muhammed, Muhammed bin Es’ad et-Tusi, Ebü’l-Hasan el-Belensi, Ebu Abdullah Cümert el-Hüseyni gibi isimler yer aldı. Birbirinden değerli kitapları İslam dünyasına kazandıran Gazali, ilim ehli, devlet adamları ve halk tarafından da büyük bir ilgi gördü. Şöhreti gün geçtikçe artan Gazali, nizamiye müderrisliğinde bulunduğu yıllarda, “Kitabü’l-Basit fil-Füru”, “Kitab-ül-Vesit, El-Veciz”, “Meahiz-ül-Hilaf” adlı eserleri yazdı. Bu dönemde “Kitabu Fedaihil-Batınıyye ve Fedail-il-Müstehzariyye” isimli kitabını yazan Gazali, aynı zamanda Rumcayı öğrenerek, eski Yunan ve Latin filozofların kitaplarının üzerine yaklaşık 3 yıl incelemelerde bulundu. Bu incelemeleri sırasında ve sonucunda “Mekasid-ül Felasife” ile “Tehafüt-ül-Felasife” adlı kitapları yazdı.

Gazali’nin Eserleri

• İhyaü Ulumit-Din: Gazali’nin en büyük ve en ünlü eseridir. Fıkıh ve tasavvufu konu almaktadır. Dört kısımdan oluşmuş, her kısım on bölüm şeklinde ayrılmıştır. İhya, yazıldığından bugüne dek İslam âleminde en çok rağbet gören eserlerden birisidir.
• Kimya-ı Saadet: İhya’nın Farsça yapılmış özetidir. Amel, tasavvuf ve ahlakı konu alır.
• El-Münziku Mined-Dalal: İmam-ı Gazali’nin fikri otobiyografisidir.
  Gazali bu kitabında şüphelerden ve bu şüphelerden nasıl kurtulduğunu anlatır.
• Tuhfet-ül Felasife: Aristo felsefesinin eksikliklerini açıklar ve Aristo felsefesini eleştirir.
• El-Kıstas-ül Müstakim: Bu eserde ahlak ile ilgili konular işlenmiştir
• Bidayet-ül Hidaye: Dini ve ahlaki bilgiler en basit ve anlaşılır bir şeklide halka hitaben yazılmıştır.

Şam’dan Kudüs’e giden Gazali, “Mufassıl’ul-Hilaf”, “Cevab-ul-Mesail” ve Allah’ın güzel adları olarak bilinen Esma’ül Hüsna’yı açıkladığı “El- Maksad ül-Esma” isimli kitabı yazdı. Memleketi Tus’a geri dönen Gazali burada da “Ed-Dercülmerkum”, “El-Kıstasul-Müstakim”, “İslam’da Müsamaha Faysalüt-Tefrika Beynel-İslam Ve’z-Zendeka”, “Kimyayı Saadet” ve “Et Tibrul Mesbuk Fi Nasihatul Muluk” isimli kitaplarını yazdı. Yaklaşık 10 sene süren çalışmalarından sonra Selçuklu veziri Fahr-ül-Mülk’ün isteği üzerine bir süre daha Nizamiye Medresesi’nde ders veren Gazali, tasavvufu anlatan “Mişkatü’l-Envar” adlı kitabını fikir dünyasına kazandırdı.

Son günlerini insanları eğitmekle geçiren Gazali, bu süreçte “El-Munkız Mined Dalal”, “Selefi Salihin Mezhebi Huccetu’l İslam”, ehlisünnete tabi olmayı anlatan “İnançta Hassas Ölçüler İlcamü’l Avam An İlmi’l-Kelam” isimli eserlerini tamamladı. Gazali’nin 457 eser yazdığı, ancak günümüze sadece 75 kitabının ulaştığı birçok kaynakta geçer. Gazali’nin bilinen kitaplarının sayısı 75′i bulmaktadır.

Gazali’nin Batı Dünyasına Etkisi

Gazali, Avrupalı filozofların, dünyanın düz olduğunu savundukları dönemde ilim ve felsefelerinin yanlış olduğunu kanıtlayarak, dünyanın yuvarlak olduğunu gösterdi. Karaciğerde kanın zehir ve mikroplardan temizlenip arındırıldığını, safra ve lenfle zehirli madde eriyiklerinin kandan ayrıldığını ve sonuç olarak dalağın, böbreklerin ve safra kesesinin rollerini, kanın madde miktarlarındaki oranın değişmesi sonucunda vücut sağlığının bozulacağı gibi tıp alanında pek çok konuyu da kanıtlarıyla ortaya koydu. Ayrıca, diğer fen ilimlerinde de fikir ve bilgileri açıklayarak kitaplarında yer verdi. Yoğun geçen bilim çalışmalarından sonra yerine kardeşi Ahmet Gazali’yi vekil bırakan Gazali, nizamiye müderrisliği görevine ara verip Bağdat’tan ayrıldı. Çeşitli bilimsel çalışmalar ve yolculuklar gerçekleştiren Gazali, Şam’da geçirdiği 2 yıl içinde en değerli ve tanınmış eseri olan “İhyau-Ulumi’d-din” isimli kitabını yazdı.

Gazali hayatı boyunca birçok önemli insana dersler vermiş ve onları eğitmiştir Gazalinin etkilediği bilim insanlarına ise şunlar örnek verilebilir:

-Ebu Mansur Muhammed
-Muhammed bin Es’ad et-Tusi
-Ebü’l-Hasan el-Belensi
-Ebu Abdullah Cümert
-El-Hüseyni

Not: Bu konuyla ilgili olarak Farabi Kimdir? Felsefesi, Eserleri ve Buluşları  başlıklı yazımızı da inceleyebilirsiniz.