Farabi Kimdir? Felsefesi, Eserleri ve Buluşları

Bu yazımızda ünlü düşünür Farabi Kimdir? sorusunu yanıtladık. Farabi’nin felsefesini ve çalışmalarını inceledik. İslam’ın Altın Çağı’nda yaşamış Farabi’nin İslam bilim tarihi açısından önemi oldukça fazladır.

Farabi Kimdir?

Aslında adı Muhammed bin Muhammed bin Tahran bin Uzlug olan “Farabi”, 870 yılında Farab (Otrar) kentinde doğmuştur. Farabi’nin anlamı “Farablı”dır. Babası general olan Farabi, 901-942 yılları arasında eğitim ve iş amaçlı Bağdat’a gitti. Bağdat o zamanlarda bilim kentlerinden biri olduğu için felsefe ve bilim alanında birçok şey öğrendi, yabancı dilller konusunda ustalık kazandı. Bu yabancı dil eğitimi ilerleyen yıllarda Farabi’nin eserlerinde kendini göstermiştir, çünkü çok fazla yabancı kaynaktan alıntılar yapılarak ortaya çıkan eserleri bulunmaktadır. Ayrıca Aristoteles ile buluşması bu yabancı dil eğitiminden dolayıdır. Bağdat’taki yaşamından sonra Şam ve Mısır’da da çalıştı, bu yıllarda Halep’teki sarayı ziyaret edene kadar belli bir yerde kalmadı. Ününün genişlemesi ve insanları etkilemesi Halep yıllarında başladı. Kralın danışmanı olan Farabi, sadık biri olarak görülüyordu. Kendini çabucak gösteren Farabi, kralın ilgisini kazandı ve eserlerini yayımlamasına yardım etti. Ayrıca araştırma yapacak bir ortam, Farabi’ye hazırlandı.

İslam toplumlarında yaygın olan araştırma hanlarında yüzlerce bilim insanı çalışıyordu. Kendini krala kanıtlayan bu bilim adamları araştırmaları yapma karşılığında hayat gereksinimlerini karşılıyorlardı. İlk yıllarda hakim olarak çalıştı ancak bir süre sonra meslek eğitimcisi olmaya karar verdi. Bu eğitim kariyeri boyunca büyük maddi zorluklar çekti, hatta bahçe bakıcısı olarak bile çalışmak zorunda kaldı. Ömrünün son yıllarında Şam’da dinlenen Farabi, 80 yaşında Şam’da öldü. İnsanlar tarafından her konuda yeteneği olan, bilgin bir insan olarak anılıyordu. Felsefe konusunda tüm dünyanın dikkatini uzun yıllar boyunca çekmiş olan Farabi, eserleriyle hala günümüze ışık tutmaya devam etmektedir.

Farabi’nin Felsefesi

Farabi’nin felsefesi, dini, toplumu ve evreni mantık yoluyla anlatmaktır. Matematikçilerin ortak amacı olan evreni mantık yoluyla anlatmaya çok benzerdir. Bu benzerlik, Farabi’nin modern bir anlayışa sahip olduğunu kanıtlar. Eserlerinde dini fizik kurallarıyla anlatmış, bu yüzden toplumu araştırmaya meraklı bir şekilde yönelmiştir. Bu durum, Farabi’nin İslam toplumlarını modernleştirmeye en çok katkısı bulunan biri olduğunu gösterir. Bazı cümleleri ve iddiaları bu felsefeyı destekler niteliktedir. Hiiçbir şeyin kendi kendisinin nedeni olmadığını, bir cismin yok olamayacağı ki bilim insanları tarafından kanıtlandı ve mutluluğun yapılan işi sevmeye bağlı olduğunu savunur. Ayrıca Platon’un felsefesine benzer biçimde her şeyin bir özü yani arkesi olduğuna inanır. Bu Platon inancı, Yunan eserlerini incelerken kazanılmıştır.

Farabi, Aristoteles’in yolunda giderek arkenin hava, ateş, su ve toprak olduğunu söylemiştir. Bu maddelerin birleşerek evreni oluşturduklarını söylemiştir. Ölümden sonrası için yorumları da bulunan Farabi, ahirette kesin adaletin olduğunu söylemiştir.

Farabi’nin Eserleri ve Çalışmaları

Farabi’nin çalışma alanları fen, müzik, matematik, felsefe, mantık ve sosyolojidir. Bu alanlardaki buluşları ve çalışmaları şunlardır:

• Kitabu’l-Huruf

Farabi, bu eserde mantık ve matematiğin yerel değil evrensel olduğunu, bu yüzden tüm toplumların aynı kavram ve kuramları takip etmesi gerektiğini söylemiştir. Ayrıca bu kitapta varlık, şey gibi kavramları anlatmıştır.

• Arau Ehli’l-Medineti’l-Fadıla

Daha çok dinsel ve toplumsal olan bu kitap İslam ile Platon’un devlet yapısını harmanlamanın yolunu gösterir. İlk olarak kitap Tanrı’nın varlığının bulunduğunu varsayar. Baha sonra Tanrı’nın bir sebep ve ilk varlık olduğunu söyler. Zıddının ve eşinin bulunmadığını belirtir.

• es-Siyasetu’l-Medeni

Platon’un Devlet kitabında da amaçladığı gibi bu kitap mükemmel bir devleti oluşturmaya çalışır. Bu durumu açıklarken de ahlakın bu durum ile bağlantısından da bahseder.

• İhsa’ul-Ul

Bu kitap bilimleri üçlü ve dörtlü gruplara ayırarak bir grubun evreni, diğeri de insanların ruhunu oluşturduğunu söyler. Bugün kullanılan sosyal ve mantıksal bilimler ayrımına benzer bir sistemdir.

• Risale fi’l-Akıl

Akıl ve nefis kavramını açıklayan Farabi, bu eserde canlının tanımı hakkında görüşlerini belirtir.

• Kitabu’l-Mille

Dinsel konular hakkında açıklama yapan bir eserdir. Farklı inanç biçimlerinin ne kadar doğru olduğunu veya bu görüşlerin dini zayıflatıp zayıflatmayacağı konusunu sorgular.

• Tahsilu’s-Seade

Mutluluğun yolunu bulmak için yazılmış bir eserdir. Farabi, mutluluğa ulaşmak için dört yol belirlemiş ve Yunan filozoflarının da görüşlerinin çevirisini de eklemiştir. Bu kitap ileride Yunan eserlerinin çevirisinde yardımcı olmuştur.

• el-Cem’ Beyne

İlk Arapça felsefe kitaplarından biridir. Diğer kitaplarının aksine, Yunan filozoflarının düşünceleri direkt olarak verilmemiştir. İslam ve yaşayış hakkında bağıntı kurmaya çalışan bu kitap en önemli İslam eserlerinden biridir.

Farabi’nin Buluşları

Farabi ilk modern ses anlayışını ortaya koymuş kişidir. Ses dalgalarının varlığını ve sesin dalgaların formuna göre değiştiğini ispatlamıştır. Bu sayede kaideleri (ses tonlarını) mantıklı yollardan açıklayıp musiki aletlerinin yapımını kolaylaştırmıştır. Bunun dışında Farabi, kanun denen bir tür sazı da bulmuştur. Bilimlerin iki gruba ayrıldığını söylemiştir. Evrenin oluşumunun matematik, fizik gibi ilimlerle olduğunu, insanların ise felsefe, edebiyat, mantık gibi ilimlerle şekillendiğini söylemiştir. Bu düşünce Avrupalı bilginler tarafından kabul edilmiştir.

Edebiyat alanında zihincilik felsefesini ortaya atmıştır. Zihincilik, aklın her şeyin kaynağı olduğunu, en iyi rehberin akıl olduğunu ve aklın sınırlarını zorlamak gerektiğini söylemiştir. Farabi bu konuda “Evren zihinden ibarettir.” demiştir. Farabi, akli bilimlerden olan astronomi alanında gelişmelerde yardımda bulunmuştur. Gölge açısı, gün döngüsü, sistemlerdeki çevresel hareketin açıklanması gibi birçok alanda Farabi’nin çalışmaları bulunmaktadır.

Fizik alanında ise madde kavramı konusunda açıklık getirmiştir. Aynı anda iki maddenin iç içe bulunamadığını, maddenin yok olamayacağı gibi fizik kurallarını ortaya atmıştır.

Alem ve insan kavramlarını birbirine “Alem büyük insandır, insan küçük alemdir.” diyerek bağlamıştır. Farabi’ye göre aklın temeli mantık ve akıldır. Alemin insanların bir ürünü, ve insanların da büyük alemde önemsiz görüldüğünü söylemiştir.

Öze dönme kavramını olası ve gerekli gerçek olmak üzere iki gruba ayırarak açıklamıştır. Olası gerçek, öz maddeden oluşan ve oradan çıkan varlıklar olarak nitelendirir. Gerekli gerçekleri de başka varlıkları ortaya çıkaran öz varlık olarak nitelendirir. Bu tanım, iki şekilde yorumlanır. İlki, gerekli gerçeğin Tanrı olduğu varsayılarak Farabi’nin dinsel bir açıklama getirmiş olmasıdır. Diğer görüş evrim ile alakalıdır. Bazı kişiler, gerekli gerçek canlıları ata canlı olarak, olası gerçek canlıları da evrimleşmiş canlılar olarak yorumladığı düşünür. Farabi bu düşünce ile ilk evrim teorisini mi yoksa dinsel arkeyi mi ortaya çıkarmıştır, henüz bilinmiyor.

Farabi ve Aristoteles İlişkisi

Farabi’nin Aristoteles’ten ilham aldığı buluşlar ve görüşler nelerdir? Ahlakın kaynağı uzun zamanlar boyunca tartışılan bir konudur. Aristo, ahlak kavramını diğer bilimlerin aksine teorik bilimlerden ayrı görmüştür. Ahlakın hayatın kolaylığını göstermek için yapıldığını fark eden Aristo, ilk olarak insanlığın iyiliğinin ahlakın amacı olduğunu varsaymıştır. Bu yüzden erdemin anlamını araştırmaya başlamıştır. Bu erdemleri karışık beceriler olarak görmüştür, bu yüzden erdem ahlak ile bağlı olmalı diye düşünmüştür. O zaman kişiyi erdemli yapan şeyin bilgi olduğunu değil, iyi yaşamanın olduğunu bulmuştur. Farabi de bu düşünceyi takip ederek matematiğin insanla alakalı değil, evrenle alakalı olduğunu düşünmüş ve çalışmalarını bu yönde yapmıştır.

Platon’un devlet anlayışını takip eden Aristoteles, devletin belli meslek gruplarına ayrılması, sadece bir işte uzmanlaşması ancak yöneticilerin birden fazla işle uğraşması gerektiğini ve insanları doğum şekline göre üç gruba ayırarak herkesi eşit yaparken toplumsal grup oluşturmayı (ki devlet kurarken bir gereklilik olarak görülüyordu) başarmıştır. Farabi de toplumsal anlayışı uzmanlık alanında bulmuş, yönetici bilginliğine ulaşmak için de kendini çok yönlü yetiştirmiştir.

El-muallimü’s-sani ne demektir?

İkinci öğretmen demektir. Farabi’ye böyle denmesinin sebebi Aristoteles’in eserlerin, modernleştirip insanlara göstermesidir. Hayatı boyunca ahlak, arke, matematik, mantık alanında onun yolundan gitmiştir. Aristoteles ilk öğretmen olarak anıldığından Farabi’ye bu ünvan layık görülmüştür.

2020 yılı neden Farabi Yılı olarak ilan edilmiştir?

Farabi’nin ölümünün 1150. yıl dönümü 2020 yılına denk gelmiştir. Değerli düşünürü yad etmek için 2020 kendisine atfedilmiş ve Farabi Yılı olarak ilan edilmiştir.

Not: Bu konuyla ilgili olarak Anadolu’nun Kandilleri başlıklı yazımızı da inceleyebilirsiniz.