Orta Asya Kültür Merkezleri Nelerdir?

Bu yazımızda Anav, Afanasyevo, Andronovo, Karasuk ve Tagar gibi Orta Asya Kültür Merkezleri konusunu inceledik. Bu yazımızda ayrıca tarih dersi konu anlatımları kapsamında 9. sınıf tarih dersinin 4. ünitesi olan İlk ve Orta Çağlarda Türk Dünyası ünitesinin 1. konusunun devamı olan Orta Asya Kültür Merkezleri konusuna yer verdik. Orta Asya Kültür Merkezleri konusunu “Türklerin Asya’da tarih sahnesine çıktıkları ve yaşadıkları alanlar ile başlıca kültür çevrelerini tanır.” kazanımı çerçevesinde anlattık.

Orta Asya Kültür Merkezleri

Orta Asya Kültür Merkezleri konusunda Anav, Afanasyevo, Andronovo, Karasuk ve Tagar adlı kültür yerleşimlerini tüm ayrıntılarıyla inceledik.

Anav Kültürü (MÖ 4000-MÖ 1000)

Orta Asya’nın ve dünyanın en eski kültürü Anav kültürüdür. Türkmenistan’da Köpet Dağı’nın eteğinde yer ala Anav bölgesinde bulunan kalıntılar bunu desteklemektedir. Anav o çağda Güney Asya, Ön asya ve Uzak Doğu’da ortaya çıkarılan uygarlıklar arasında İlk başlangıç merkezini oluşturmaktadır. Bu dönemde İnsanlar; tarım ve hayvancılıkla uğraşmış, seramik ve madenlerden süs eşyaları yapmış, kerpiç evlerde oturmuş, toprak ve bakırdan kaplar yapmış, kumaş dokumuştur. Ayrıca koyun, köpek, keçi, sığır, deve gibi hayvanlar beslemişlerdir. Bu yönleriyle de yerleşik ve tarımcı bir kültüre sahiplerdir.

Bu bilgi doğrultusunda; Orta Asya buğday tarımına MÖ 8000’li yıllarda, hayvan evcilleştirmeye ise MÖ 6000’lerde başlamıştır. Bu bilgi sayesinde Dünya üzerinde ilk yerleşik yaşamın Anav’da başladığını söyleyebiliriz. Bu tez Amerikalı Jeolog Parhael Pumpelly tarafından Anav’ın güneyinde ve kuzeyinde bulunan iki kurganda alde edilen verilerle doğrulanmıştır. Anav’da gelişen Ön Türk kültürü Avrupa’nın güney ve doğusunda yayılmış ve Ön Türkler Balkanlar, Batı Anadolu, İtalya, İspanya ve Güney Fransa’ya kadar gelişmiş uygarlıklarını taşımışlardır. Roma ve Eski Yunan uygarlıkları bu uygarlıkların üzerinde yükselmiş, bu halkların Kültürel ve teknik birikimleri Roma ve Yunan uygarlıklarına aktarılmıştır.

Kuraklık sonucu güneye göç eden Türkler ise Çin’de Sarı ırmak boyuna yerleşmişler ve buraya Ön Türk kültürünü taşımışlardır. Ancak bu kültürü Çinliler sahiplenmek istemektedir. Ayrıca Çinliler tarafından MÖ 200’lü yıllara tarihlenen ancak MÖ 5000’li yıllarda yapıldığı tespit edilen piramit de Ön Türk kültürünün varlığını işaret etmektedir. 2. Dünya Savaşı sırasında bir pilotun görmesi üzerine dünyanın haberdar olduğu bu yapıya Beyaz Pramit adı verildi. İçinde Ön Türklere ait yazıtların ve malzemelerin bulunduğu bilinen bu piramitin olduğu bölge Çin tarafından yasak bölge ilan edilmiştir ve incelenmesine izin verilmemektedir. Piramitin içinde Türklere ait semboller, heykeller, tabletler, iki metre uzunluğunda bir mumya, kurt başları, ay-yıldız sembolleri ve Oğuz Kağan’ın 3 metrelik temsili bir suretinin olduğu iddia edilmektedir.

Afanasyevo Kültürü (MÖ 2500-MÖ 1700)

Afanasyevo Kültürü, Altay-Sayan dağlarının kuzeybatısında bulunan bozkırlarda gelişmiştir. Afanasyevo Kültürü’nü yaratan kişiler avcı ve savaşçı bir topluluktu. At ve deve gibi hayvanları evcilleştirmişlerdi. Koyun besliyor ve bakırı kullanmasını biliyorlardı. Kartalı kutsal bir hayvan olarak kabul ediyor, mezar taşlarına kartal resmi yapıyor, mezarların içine de bir kartal pençesi oyuyorlardı.

Altaylar’da gelişen bu kültür, geniş bir bölgeyi yayılarak, Orta Asya Uygarlığı’nın temelini oluşturmuştur. Afanasyevo Kültürü, MÖ 2500 ile MÖ 1700 yılları arasında varlığını sürdürmüştür. Afanasyevo Kültürü, Türkler’in ataları ile bağlantısını ne ölçüde olduğu kesin biçimde ortaya konulamamış olan Anav Kültürü hariç tutulursa, Türkler’in en eski kültürüdür. Afanasyevo Kültürü Orta Asya’daki Tunç Çağı Türk kültür çevrelerindendir.

Altay ve Sayan dağlarının kuzeybatısında bulunan bozkırlarda gelişmiştir. Avcılık, hayvancılık, bakırdan ve taştan eşyalar yaptıkları kazılar sonucu ortaya çıkmış toplululuktur. Kurot ve Kuyum kurganlarından çıkan buluntular, bu kültür çevresinde yaşayan insanların at, sığır ve deveyi evcilleştirmiş oldukları, bakırcılığı bildikleri, avcı ve savaşçı bir toplum oldukları anlaşılmaktadır. Bilim adamları, Altay’larda gelişen bu kültürün Orhun nehirleri bölgesini de etkisi altına alarak Orta Asya medeniyetinin temelini oluşturduğu fikrini Kabul etmektedir.

Andronovo Kültürü (MÖ 1700-MÖ 1200)

İsmini Yukarı Yenisey’deki Andronovo sitesinden alan Andronovo Kültürü MÖ 1700-1200 yılları arasında Minusinsk ve Altaylar’dan Ural dağları ile Hazar denizinin kuzeydoğusuna değin yayılmış olup Afanasyevo Kültürü’nün daha gelişmiş halidir. Afanasyevo Kültür bölgesinde yani Minusinsk’te ortaya çıkarılmıştır. Bu kültürde at yük ve binek hayvanı olarak kullanılıyordu. Yeşim taşından süs eşyaları yapılıyor, bakırın üzeri altın gibi maddelerle kaplanıyordu.

Sofra savaş ve süs araçları, hayvan figürlü kaplar ile ilgi çekici güzellikteydi. Bunlar altın ve tunçtan yapılmıştı. Bu kültür daha sonralarda Batı Türkistan ile Altay dolaylarına değin yayılmıştır. Andronovo Kültürü Ön Türkler tarafından kurulduğuna dair kanıtlar var. Andronovo Kültür alanının (Altay-Sayan dağlarının güneybatı düzlükleri) rakımı 500-1000 metre arasında değişen bol otlakları ile besiciliğe çok elverişli hatta kuru tarıma olanak tanıyacak ölçüde nemli bir yayla olup Türk Bozkır Kültürü’nün geliştiği bölgedir.

Karasuk Kültürü (MÖ 1200-MÖ 700)

Karasuk Kültürü MÖ 1200- MÖ 700 yılları arasına tarihlenen Tunç Çağı’na ait kültür çevresidir. Bu kültür adını Yenisey ırmağının kollarından bir tanesi olan Karasuk nehrinden almıştır. Orta Asya uygarlığında demir ilk defa bu çevrede işlenmiştir. Keçeden dokunan çadırlarla örtülü dört tekerlekli arabaların kullanıldığı yapılan kazılar sonucunda ispatlanmıştır.

Ölü gömme gelenekleri ve seramik süslemeleriyle Andronovo Kültürü ile benzerlik gösteren Karasuk kültürü çevresinde yaşayan insanlar, at, deve, sığır ve koyun beslemekte, dokumacılığı bilmekteydiler. En yaygın abideleri mezarlarında bulunuyordu. Taştan yapılan yamuk dörtgen biçiminde yapılan tabutlarda bulunan ölüler baş kısmı geniş tarafa gelecek şekilde ya sırt üstü yada esnetilmiş olarak yatırılmıştı. Taş veya kil toprak içine döküm yöntemi yoluyla bronzdan yapılmış kürekler, bıçaklar ve benzeri el aletlerinin kabzaları, halka halka, mantar şeklinde ya da hayvan figürü şeklinde sanatsal uğraşlarla yapılmıştı.

Bu devreye ait kurganlardaki buluntular arasında yüzük, bilezik, küpe gibi süs eşyalarına da rastlanmaktaydı. Kabzaları hayvan figürüyle süslenmiş hançerler, Orta Asya’daki İskit geleneğinin göstergesiydi. Atlı-göçebe kültürünün Orta Asya’nın tamamına yayılarak İskit göçebe kültürünün temelini oluşturmuştur. Türk sanatının oluşumunda önemli katkısı bulunmaktadır. Söz konusu devirde bilhassa kabzaları hayvan figürlü hançer ve bıçaklar, Karadeniz’in kuzeyinden Baykal Bölgesi ve daha güneye kadar ulaşmış ve buradan da Çin’e kadar ilerlemiştir.

Tagar Kültürü (MÖ 700-MÖ 300)

MÖ 700 – MS 300 yılları arasında Kögmen dağları, Kem, Kemçik, Uluğ-Kem ve Abakan ırmaklarının çevresinde ortaya çıkmıştır. Minusinsk adı ile de bilinen bu bölgeye MÖ 700 yıllarında kagnılı Türkler’den ting- ling boylarının yeni bir göçü olmuş ve bölgede egemen olan Karasug Kültürü, Tagar Kültürü’ne gelişim göstermiştir. Tagar kalıntılarında da, Karasug Kültürü‘nde olduğu gibi dağ keçisi, koyun ve geyik yontucukları bulunmaktadır.

Proto Türk döneminin önemli kültürlerinden biri olan Tagar Kültürü, üç devre ayrılır: 1. Tagar (MÖ 6-5. yüzyıl); 2. Tagar (MÖ 4-3 yüzyıl); 3. Tagar (MÖ 2-1. yüzyıl). Tagar çağında kurganların yakınlarına oldukça büyük taşlar dikili halde bulunmaktaydı. Bu büyük mezar taşlarının üzerlerine de resimler çiziliyordu. Bu kültüre bağlı ilk merkezler Krasnoyarsk’ta, Minusinsk yakınında ve Yenisey ırmağındaki Tagar Adası’nda bulunmuştur. Proto Türk Ting-Ling’ler, bu kültürün bir parçasıdır.