Celali Takvim Nedir? Celali Takvimi Kim Buldu?

Celali takvim nedir? Celali takvim, 1079’da Büyük Selçuklu Devleti’nde Güneş yılına göre hazırlanmıştır. Başlangıcı Hicret, yılbaşı ise Nevruz yani 21 Mart’tır. Celali takvimi kim buldu? Celali takvimi bulan Ömer Hayyam’dır.

Bu yazımızda Celali takvim nedir? Celali takvimin özellikleri nelerdir? Celali takvimin başlangıcı hangi olay ve tarihtir? Yılbaşısı hangi tarihtir? Celali takvimde günler, aylar, yıllar nasıl gösterilir? Bu takvim nasıl kullanılır? Celali takvim ne zaman, nerede, nasıl ve niçin kullanılmıştır? sorularını yanıtladık.

Celali Takvim Nedir?

Celali Takvim, Büyük Selçuklu Devleti’nin Sultanı Celalid-devlet Melikşah tarafından başlarında Selçuklu Devleti’nin büyük bilim insanlarından biri olan Ömer Hayyam’ın yer aldığı bir grup Selçuklu astronom ve matematikçiye hazırlatılmıştır. Büyük Selçuklu Devleti’nde kullanılan ve Ay’ın hareketleri esas alınarak kullanılan Hicri Takvim’in yerine güneş yılının esas alan bir takvimin hazırlanması için Melikşah tarafından emir verilmiştir. Ay hareketlerine göre hazırlanmış takvim yerine Güneş hareketlerini esas alan takvim kullanılmasının istenmesinin nedeni Ay yılı esas alındığında her yıl mevsimlerin farklı aylara dek gelmesidir. Güneş yılı kullanıldığında bu durum değişmektedir. Ay hareketlerine göre hazırlanmış takvimlerin kullanılması ticari hayatı ve devlet yönetimi aksatmaktaydı.

Celali Takvimi Kim Buldu?

Celali Takvim ya da Takvim-i Celali, Büyük Selçuklu Sultanı olan Celaliddevlet Melikşah’a ithafen hazırlanmıştır. Bu takvime Celali Takvim adı verilmiştir. Sultan Melikşah’ın emriyle Selçuklu Devleti’nin Veziri Nizamülmülk tarafından bir kurul hazırlanmıştır. Ömer Hayyam’ın önderliğinde çalışmalara başlanmıştır. Bu bir grup astronom ve matematikçi Ömer Hayyam’ın çalışmalarını yürüttüğü ve kurduğu İstifhan gözlem evinde toplanmıştır. Ömer Hayyam, İstifhan’daki gözlem evine Melikşah’ın emriyle yıllar önce gelmiştir. Orada matematik, felsefe ve astronomi hakkındaki çalışmalarını sürdürmüştür. Ömer Hayyam büyük bir matematikçi ve astronom olmasının yanı sıra aynı zamanda filozof ve şairdir.

Takvimin Ömer Hayyam önderliğindeki kurul tarafından hazırlanması ise direkt olarak Sultan Melikşah tarafından emredilmiştir. Ömer Hayyam’ın önderliğindeki kurulda Büyük Selçuklu Devleti’nin önde gelen bilim insanları olan Meymun bin Necîb el- Vâsıtî, Muhammed Hâzinî, Abdurrahman Harisî ve Ebu’ l Muzaffer yer almaktadır. Bilim insanlarının İstifhan’a gelmesiyle Celali Takvimin oluşturulmasına yönelik çalışmalar başlamıştır. İstifhan da bulunan kurulun görevi doğrudan güneş hareketlerine bağlı olan bir takvim oluşturmaktı. Bunun için alimler geçmişte güneş hareketleri esas alınarak hazırlanmıştır. Yezdicerd ve İskender takvimlerini incelemiş bu takvimler üzerine araştırmalar yapmışlardır. Ancak bu takvimlerdeki hataları düzeltmek yerine oldukça yeni bir takvim hazırlamaya karar vermişlerdir.

Celali Takvim Hangi Hükümdar Adına Düzenlenmiştir?

Alimler 1079 yılında çalışmalarını tamamen bitirmişlerdir. Hazırladıkları ve yine Sultan Melikşah’a ithaf edilen gökyüzü cetveli ile beraber yeni Türk takvimi olan Celali Takvimi Sultan Melik Şah’a sunulmuştur. Halk arasında Hayyam takvimi olarak da bilinen Celali Takvim her ne kadar güneş yılına göre hazırlanmış olsa ve mevsimler her yıl aynı aya denk gelse de halk tarafından günlük hayatta çok sık kullanılmamıştır. Daha çok ticaret, tarım ya da devlet işlerinde kullanılan Celali Takvim günlük işlerde ve halk arasında kullanılmadığından Hicri Takvimin yerini alamamıştır. Bu yüzden Hicri takvim varlığını korumuştur. Büyük Selçuklu Devleti zamanından sonra bile bir çok İslam devletinde kullanılmıştır.

Celali Takvimin Özellikleri

Celali Takvim başlangıcı Mart ayıdır. Eski Türk geleneklerine göre günün başlangıcı güneşin batışı olarak kabul edildiği için Celali takvime göre zaman 15 Mart 1079 (Miladi Takvime göre 21 Mart) tarihinde Bağdat’ta yer alan Nizamiye Medresesi‘nde güneşin batışı ile birlikte başlar. Celali Takvimin hazırlanışında güneş yılını esas alan diğer takvimlerin yanı sıra 12 Hayvanlı Türk Takvimi de göz önünde bulundurularak hazırlanmıştır. Tarih boyunca hazırlanan takvimler, takvimin hazırladığı uygarlık için önemli olan olayları başlangıç olarak kabul ederler. Bu uygarlıkların geleneklerine, dini inançlarına ve bir çok farklı özelliklerine göre değişiklik gösterir. Örneğin Yunanlılar Olimpiyatların ilk olarak yapıldığı zamanı başlangıç olarak kabul ederken, Miladi takvimde İsa’nın dünyaya gelişi (0) başlangıç olarak alınır. Ya da Müslümanların takvimi olan Hicri takvimde başlangıç hicret yani MS 622 olarak alınır.

Celali takvim de ise başlangıç noktası olarak gece ve gündüzün birbirine eşit olduğu baharın başlangıcı olarak kabul edilen 21 Mart yılbaşıdır. Celali takvimde yine 0 noktası olarak Hicret kabul edilmiştir. Celali takvimin en büyük özelliklerinden biri de Nevruz da yani bahar gündönümünde başlamasıdır. Bahar gündönümü güneşin güney yarım küreden kuzey yarım küreye geçiş yapmasıdır. Celali takvimdeki bir yıl mevsimlerin astronomik geçişlerini izleyen gerçekten güneşin hareketlerine bağlı bir yıldır. Celali takvimdeki bir yılın uzunluğu ise iki bahar dönümü arasında yer alan zaman dilimi kadardır.

Takvim de 21 Mart’ta başlayan yılın uzunluğu 365 gün 5 saattir. Yani günümüzde kullandığımız miladi takvimin ölçülerine oldukça yakın bir şekilde uymaktadır. Celali takvimde yıl 12 aydan oluşur ve aylar 30’ar günlük sürededir. Otuzar günlük 12 aydan oluşan takvimde arta kalan günler ekleme gün olarak eklenir. Celali takvim de ay isimleri olarak kullanılan isimler İran takviminde kullanılan isimlerin aynısıdır. Sadece İran takviminde ay isimlerinin sonunda ‘kadim’ kelimesi kullanılır. Celali takvimde ay isimlerinin sonuna ‘celali’ kelimesi getirilmiştir. Celali takvimde artık yıl 11 yılda bir gelir.

Celali Takvimin Başlangıcı

Celali Takvimin Başlangıcı hangi olay ve tarihtir? Yılbaşısı hangi tarihtir? sorularını yanıtlayalım. Celali Takvim ’in başlangıç tarihi 9 Ramazan 471 Cuma‘dır. Yani 21 Mart 1079 yılına denk gelir. Bu da Celali takvimin başlangıç olarak Nevruz’u aldığının göstergesidir. Nevruz baharın başlangıcı anlamına gelir gündüz ve gece süresi birbirine eşittir. Celali takvim de yılbaşı nevruz olarak kabul edilir. Celali takvime bu özellik on iki hayvanlı Türk takviminden gelmiştir. Türkler için özel olan Nevruz Büyük Selçuklu Devleti’nde ve Osmanlı Devleti’nde bayram olarak kutlanmıştır. Nevruz hem baharın gelişini kutlamak hem de Ergenekon destanındaki özgürlüklerini hatırlamak için her yıl kutlanırdı.

Nevruz geleneği Türklerin Orta Asya’dan beri süregelen bir gelenekleridir. Nevruz halen Türkler arasına da bayram olarak kutlanmaktadır. Nevruz sadece Türkler içerisin de değil İranlılar, Afganlar ve Kürtler gibi bir çok millet arasında çok önemli bir olaydır. Bir çok milletin mitolojisinde, efsanelerinde, destanlarında yer alan Nevruz geleneği bu gün bile unutulmamıştır. Günümüzde halen kutlanmaktadır. Ancak Celali takvimin oluşturulduğu zamanlarda Nevruz’un yılbaşı olarak alınması bir çok insanı rahatsız etmiştir.

Celali Takvimde Yılbaşı

Bir İslam ülkesi olarak kabul edilen ve İslamiyetçi bir tavırda görülen bir ülke olan Büyük Selçuklu Devleti’nin Sultanı tarafından hazırlatılmış bir takvimde yıl başı olayı olarak hicretin değil de baharın gelişinin müjdelendiği Nevruz geleneğinin alınması diğer İslam ülkeleri ve Büyük Selçuklu Devleti’nin belli bir kesimine mensup insanları tarafından eleştirilmiştir. Celali Takvim’ in başlangıç noktası ya da sıfır noktası Hicrettir.

İslamiyet’in önemli olaylarından olan Hicret birçok İslam ülkesinin takviminde başlangıç olarak kabul edilmektedir. Hicret olayı Müslümanların Arabistan’da yer alan Mekke şehrinden Medine şehrine göç etmelerine verilen isimdir. Müslüman halkın Mekke’de yaşayan Müslüman olmayanların baskıcı zulmünden kaçıp Medine’de özgür bir hayat göç etmelerine denilir. Neredeyse bütün İslamiyet’i benimsemiş olan devletler tarafından önemli bir olay olarak görülür. Kutsal kabul edilir. Miladi Takvim de Hıristiyan halkın peygamber olarak gördüğü İsa’nın doğumu yıl başı olarak kabul edilir. Hicri takvimde ve Müslümanların oluşturduğu takvimlerde yılbaşı olarak Hicret olayı kabul edilmektedir. Ancak Celali takvimde yılbaşı olarak hicretin değil Nevruz geleneğinin kabul edilmesi önemli bir olaydır.

Celali Takvim Ayları

• Ferverdin
• Ürdibehişt
• Hordad
• Tir
• Mordad
• Şehriver
• Mihr
• Aban
• Azer
• Dey
• Behmen
• İsfendarmaz

Celali takvimde günler, aylar, yıllar nasıl gösterilir? Bu takvim nasıl kullanılır? sorusunu yanıtlayalım. Celali takvimde bir tanesi dışında ay simleri İran takvimiyle aynıdır. Sadece İran takviminde kullanılan ‘kadim’ kelimesi yerine ‘celali’ kelimesi getirilmiştir. Ayrıca ay isimlerinden sonra ay anlamına gelen mah kelimesi ve gün isimlerinden sonra gün anlamına gelen ruz kelimesi kullanılmaktadır. Ayrıca Celali takvimde 11 yılda bir artık yıl vardır. Celali takvimde günler, aylar ve yıllar Farsça isimlere sahiptir. Celali takvimde ayların hepsi otuzar gün olarak ayarlanmıştır. Otuzar günün sonunda kalan beş ya da altı günü yılın sonuna artık günler olarak eklenmiştir. Celali takvimde on bir yılda bir gelen artık yıl İran’da kullanılan İran takviminde yüz yirmi sekiz yılda bir gelir.

Celali takvimde yılbaşı olarak gece ve gündüz süresinin bir birine eşit olduğu ve Türkler gibi bir çok millette kutsal kabul edilen baharın gelişini müjdelediği düşünüldüğü için coşkuyla kutlamaların yapıldığı Nevruz kabul edilir. Celali takvimde zamanın başlangıcı yani takvimin başlangıç tarihi Müslümanlar tarafından kutsal kabul edilen Hicret olayının gerçekleştiği zaman alınmıştır. Müslüman bir ülke olan Büyük Selçuklu Devleti tarafından hazırlanan bir takvimde hicretin başlangıç zamanın olarak alınması beklenilen bir olaydır. Ancak diğer tüm İslam devletlerinin dışına çıkıp yeni bir takvim yaratmak gerçekten o dönemde beklenmeyen bir olaydır. Aslında oldukça dikkat çekmiştir. Celali takvimin diğer İslam ülkelerinde kullanılan takvimlerden en büyük farklarından birisi yıl başı olarak Nevruz’u kabul etmesidir. Nevruz zamanın yılbaşı olarak kabul edilen ve Güneş’in yörüngesel hareketleri dikkate alınarak hazırlanan Celali takvim Hicri takvimle neredeyse hiç benzerlik bulundurmamaktaydı. Bu olay o dönemde oldukça büyük tepki çekmişti.

Celali Takvim Niçin Kullanılmıştır?

Bu takvim ne zaman, nerede, nasıl ve niçin kullanılmıştır? sorusunu yanıtlayalım. Celali Takvim, Büyük Selçuklu devletinde Sultan Melik Şah döneminde kullanılmıştır. Sultan Melikşah döneminden sonra İslam devletleriyle ticareti aksattığı gerekçesiyle kullanılmamıştır. Celali takvim, Melikşah tarafından ay yılına göre hazırlanmış olan takvimlerin ticari hayatta ve devlet yönetiminde aksaklıklara yol açan diğer takvimlerin yerine güneş hareketleri esas alınarak hazırlatılmıştır. Güneş yılına göre hazırlanan takvimlerinin daha az karışıklığa yol açmasının nedeni mevsimlerin güneşin hareketlerine göre değişmesidir. Bu sayede her yıl mevsimlerin aynı aylara gelmesidir. Ay ve güneş yılına göre hazırlanan takvimler kendi aralarında oldukça büyük farklılıklar barındırıyorlardı. Çünkü iki gök cisminin arasında hareketsel olarak hiçbir bağlantı bulunmuyordu. Celali Takvim, Büyük Selçuklu Devleti zamanında ticaret işleri ve devlet işleri için kullanılıyordu.

Celali Takvim Kullanan Ülkeler

Celali Takvim ilerleyen yıllarda Hindistan da yer alan Babür Krallığında da kullanılmıştır. Ayrıca günümüzde kullanılan İran takvimiyle büyük benzerlikler bulundurmaktadır. Celali Takvim’ de ayların isimleri İran takviminin aynısıdır. Ancak celali takvimde ay isimlerinin sonuna celali kelimesi getirilmiştir. Celali takvim Büyük Selçuklu Devleti’nde Sultan Melikşah’ın ve veziri Nizmülmülk’ün öldürülmesinden sonra kullanılmamıştır. Kullanılmamasının gerekçesi olarak da bir çok neden ileri sürülebilir. Diğer İslam devletleriyle alış veriş yapılırken ya da devletler arası anlaşmalar, ticaret, ekonomik ve hukuksal konularda görüşmeler yapılırken İslam ülkelerinin çoğunun kullandığı ve ayın hareketlerine göre hazırlanmış olan Hicri takvimle uyuşmamaktadır. Celali takvimin bir sürü sorun oluşturduğu ve devlet işlerinde aksaklılar olmasını sağladığı verilmiştir.

Celali takvim günümüzde kullandığımız ve tüm dünyada kullanılan Miladi takvimle en çok benzerlik barındıran takvimlerden biridir. Takvimde güneşin hareketleri oldukça iyi bir şekilde hesaplanmıştır. Yılın süresine, aylardaki gün sayılarına kadar bir çok şey miladi takvimle benzerdir. Ayrıca Celali takvim miladi takvimden önce hazırlanmıştır. Yani Celali takvim hazırlandığı dönemde güneşin hareketlerini esas alarak hazırlanmış en doğru takvimdir.

Not: Bu konuyla ilgili olarak Takvim Sistemleri Nelerdir? Türklerin Kullandıkları Takvimler başlıklı yazımızı da inceleyebilirsiniz.