İkinci Meşrutiyet Dönemi’nde Kurulan Siyasi Partiler

Bu yazımızda Osmanlı Devleti’nde gerçekleşen 1908 seçimleri ve İkinci Meşrutiyet Dönemi’nde Kurulan Siyasi Partiler hakkında bilgi verdik.

İkinci Meşrutiyet Dönemi’nde Kurulan Siyasi Partiler;

• İttihat ve Terakki Fırkası
• Ahrar Fırkası
• Osmanlı Demokrat Fırkası
• İttihad-ı Muhammedi Fırkası
• Mutedil Hürriyetperveran Fırkası
• Islahat-ı Esasiye Osmaniye Fırkası
• Ahali Fırkası
• Osmanlı Sosyalist Fırkası
• Hürriyet ve İtilaf Fırkası
• Milli Meşrutiyet Fırkası

Meclis-i Mebusan Açılışı

1908 Meclisi, II. Meşrutiyet ilanı sonrasında 17 Aralık 1908 tarihinde Meclis-i Mebusan adında, parlamento hayatına renk katarak açılmıştır. Bu meclisin açılması için 1908, 1912, 1914 ve 1919 yılları içinde dört tane genel seçim yapılmıştır. Bu seçimlerin ilkinde Jön Türklerin gerçekleştirdiği ihtilal sonrasında 1908 yılında Kasım ve Aralık aylarında uygulanmıştır. Türkiye’nin demokrasi camiası açısından yeniliklerin ilki olmuştur. Meydana gelen yenilikler Türkiye Cumhuriyeti için birer örnek teşkil etmiştir. Özellikle 1910 senesi, mecliste yaşananlar için birer ayna olmuştur.

Osmanlı Devleti’nin yaklaşık otuz yılın ardından 1908 yılında yeniden açtığı Mebusan Meclisi’nin açılışı 17 Aralık günü zamanın en ihtişamlı törenlerinden olmuştur. Tören günler öncesinden planlanmış ve hazırlanmıştır. İçerisinde Padişah II. Abdülhamit’in de bulunduğu davetliler için hanlar ve otellerde yer kalmayınca okullar ve camiler davetlilerin hizmetine sunulmuştur. 281 milletvekilinin bulunduğu ve hazır bulunan 230 milletvekili ile 1908 Meclis-i Mebusan meclisi, açılışını yapmıştır.

Osmanlı Devleti’nde 1908 Seçimleri ve Sonuçları

Osmanlı’da uygulanan seçim sistemi iki dereceden oluşan seçim sistemidir. Bu seçim sistemi 1946’ya kadar uygulanmıştır. 1908’de uygulanan bu seçim şekli iki kanun ve talimata göre yapılmıştır. Bu kanunlar 1986 Anayasası ve Seçim Kanunu ile birlikte 2 Ağustos 1908 tarihli Seçim kanununun talimatıdır. Anayasanın seçimlere verdiği hükümler 65, 66, 67, 68, 69 ve 70. maddelerdir.

65. Maddenin içeriği her 50.000 erkek nüfusa bir mebus seçileceği, 66 madde ise seçimlerin gizli olacağını içermektedir. 67. Madde, mebusluk ile hükümetin bir şahsa özel birleşmeyeceği, mebusluğun kabulü durumunda ise memurluktan istifa etmesi gerektiğini bağlamaktadır. 68. Madde kimlerin mebusa seçilip seçilemeyeceğini açıklamaktadır. Bu madde doğrultusunda Osmanlı vatandaşı olmayanlar, Türkçe konuşamayanlar, 30 yaşına gelmemiş olanlar, bir suçu olup cezası henüz kaldırılmamış olanlar, medeni hakkı olmayanlar. Ayrıca bu maddelere ek olarak Türkçe bilmenin yanı sıra konuşuyor olup belli bir derecede yazıyor olabilmek maddesi de eklenmiştir.

II. Meşrutiyet ardından açılan Meclis’i Mebusan’da 1908 seçimlerine katılan fırka sayısı yalnızca ikiydi. Bu fırkalar Ahrar Fırkası ve İttihat ve Terakki Cemiyeti’ydi. Ancak bu fırkalar partileşme süreçlerini henüz tamamen gerçekleştirememişti. İttihat ve Terakki cemiyeti büyük bir zafer ile kazanarak 265/266 sandalye sayısına ulaşmıştır. Tek firesi Ankara’dır. Ankara’da Ahrar Fırkası’ndan olan ancak fırkanın teşkilatı olmayıp aday koymadan Mahir Sait Bey’dir. İki aşamalı bir seçim olduğu için seçimin ikinci bölümü de aralık ayında olmuştur. Toplamda 288 kişinin vekil olarak seçilmesi ile seçimler sonuçlanmıştır.

İkinci Meşrutiyet Dönemi’nde Kurulan Siyasi Partiler

İttihat ve Terakki Fırkası

İttihat ve Terakki Cemiyeti, Osmanlı İmparatorluğu’nun kötü gidişatı üzerine sorumlu olarak düşünülen II. Abdülhamit Han’a karşı rol oynayan ve durumu halka anlatmak için çeşitli çalışmalar yapan bir cemiyettir. Cemiyet, gizli bir şekilde kurularak 1893 yılında 900’den fazla üyeye ulaşmıştır. Gizlice çalışarak çalışmalarına devam eden cemiyet, üyelerine Namık Kemal’in yazılarını okutup milli duygularını geliştirmek odaklı çalışmışlardır. Cemiyet üyeleri okulun yanında bulunan odunlukta toplantılarını Hatap Kıraathanesi adını vererek gerçekleştirmiştir. 1908 ile 1918 yılları arası, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin siyasal çalışmalarının en faal olduğu dönemdir. Bu dönemde Osmanlı Devleti dağılma dönemine girmiştir. Cemiyetin asıl adı olan İttihad-ı Osmanlı Cemiyeti 1895 yılında bir tüzük ile İttihat ve Terakki Cemiyeti olarak değiştirilmiştir.

İttihat ve Terakki Cemiyeti, 1889 yılında kurulmuş, Osmanlı Devleti’ni dağılması konusunda önemli bir yere sahip olan bir cemiyettir. Cemiyet, 1850’lerde varlığı ortaya çıkan Genç Osmanlılar ya da diğer adıyla Jön Türkler olan ideolojik olarak Türkçülüğü benimsemiş olan topluluğun devamı niyetinde kurulmuştur. İttihat ve Terakki Cemiyeti ilk olarak Askeri Tıbbiye Mektebinde temellerini atmıştır. 1889 yılında kurulan cemiyet 1908-1918 yılları arasında siyasi iktidarlığı ele geçirmiştir.

Kurucuları arasında İbrahim Temo, İshak Sükuti, Konyalı Hikmet, Hüseyinzade Ali Bey, Giritli Şefik, Cevdet Osman, Hikmet Emin Bey, Kerim Sebati, Çerkes Mehmed Raşit, Selanikli Nazım Bey, Şerafettim Mağmumi ve Mekkeli Sabri Bey gibi isimler yer almaktadır. Bir grup öğrencinini bir araya gelerek bu topluluğu kurmasının sebebi ülkenin kötü duruma gitmesi ve bu durumdan sorumlu olarak II. Abdülhamit’i sorumlu tutmalarıdır. II. Abdülhamit’in tahttan indirilmesi ve Kanun-i Esasi’nin tekrar yürürlüğe girmesi de gençlerin bir araya gelmeleri için sebeplerden bir diğeridir. Zaman içerisinde örgütlenip büyüyerek Avrupa’da bulunan aydınlara da ulaşan cemiyet, Osmanlı Devleti’ni tehdit edecek bir güce ulaşmıştır. Osmanlı Devleti, bu tehdide karşı “Şeriat isteriz” sloganını savunan bir grubu savunarak 31 Mart Olayı‘nı başlatmıştır. Olayın büyümesi ile ayaklanma, Hareket Ordusu’nun bastırılması ile bitmiştir.

Osmanlı Ahrar Fırkası

Osmanlı Ahrar Fırkası, yeni yeni ortamını oluşturan meşrutiyet ortamı içinde kurulan ilk resmi siyasi parti niteliğindedir. Bu parti, Prens Sabahattin’in sürgün yılları süresince savunduğu Teşebbüs-ü Şahsi ve Merkeziyetçi Adem-i düşünce sistemlerinin savunuculuğunu yaparak 1908’de Osmanlı’ya giriş yapmıştır. Parti, Prens Sabahattin’e parti başkanlığı teklifi yapmıştır. Ancak prens kabul etmeyip partiyi desteklemeye devam etmiştir. Partinin programı, kurucu üye olan Nurettin Ferruh Bey tarafından Avrupa’daki liberal partilerin işleyiş programı örnek alınarak hazırlandı.

Ahrar Partisi, 1908’de yapılan genel seçimlere katılmasına rağmen İttihat ve Terakki’ye karşılık olarak bir başarı gösteremedi. İttihat ve Terakki’ye karşıt olan İkdam, Sabah, Yeni Gazete, Sada-yı Millet ve Servet-i Fünun gazeteleri Ahrar Fırkasını desteklediler. 31 Mart Vakası’ndan sonrasında yapılan tutuklamalardan parti ve parti üyeleri etkilendi. Prens Sabahattin ve kurucu üyelerden olan Ahmet Fazlı Bey Divan-ı Harpte yargılandı. Suçsuz bulunmalarının ardından yaşanan bu kargaşada yurtdışına kaçan bazı üyeler arasında Nurettin Ferruh Bey de vardı. Ancak Nurettin Ferruh Bey, 1910’da ülkesine dönerek partinin feshinin verildiğine dair bir bildiri yayınladı. Parti resmi olarak siyasal hayatına son vermiş oldu.

Osmanlı Demokrat Fırkası

1908 II. Meşrutiyet ilanı ardından İstanbul’a gelen, İttihat ve Terakki kurucularından olan İbrahim Temo, İttihat ve Terakki Cemiyeti ile fikir anlaşmazlığına düşünce bu fırkayı bırakıp yeni bir fırka kurmak istedi. Resmi olarak 6 Şubat 1909 tarihinde kurulan Osmanlı Demokrat Fırkası, 31 Mart Olayı gerekçesiyle gelişmesini tamamlayamadı. Abdullah Cevdet, cemiyeti düşünsel derecede destekleyerek Mısır’da yazdığı yazılar ile İçtihad Dergisi ile desteklerini sürdürdü. Cemiyet, çok geçmeden İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin dikkatini üzerine çekti. Partinin çalışmaları İttihat ve Terakki yöneticileri tarafından önlenirken kurucu olan İbrahim Temo’ya partiden ve siyasal yaşamından ayrılması için bakı yapıldı. Selamet-i Umumiye, Hakimiyet-i Milliye, Hukuk-i Beşer, Genç Türk ve Azad gibi gazetelerin desteklerine karşın önemli derecede bir etki yaratamayan parti, 5 Aralık 1911’de yapılan kurulda Hürriyet ve İtilaf Fırkası’na katılma kararını aldı.

Hürriyet ve İtilaf Fırkası

İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne karşın devrin en büyük siyasi cemiyetlerinden olan Hürriyet ve İtilaf Fırkası, 21 Kasım 1911’de kuruldu. Kurulduğu dönemde büyük ilgi gören fırkanın başına Damad Ferid Paşa, yardımcılığına ise Miralay Sadık geçti. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kuvvet ile siyasi birlik kazanma stratejisine karşın Hürriyet ve İtilaf Fırkası, siyasi birliği sağlamanın yeni haklarla gerçekleştirilebileceğini savunuyordu. Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın genç kesimi, İslamcılık ve Türkçülük düşüncelerinin siyaset ve cemiyet açısından dağılmaya yol açabileceğini savunuyordu. Dış ile olan ilişkilerinde ise bu düşünceler yüzünden Avrupa ile olan ilişkilerini koparmak istemiyordu.

Hürriyet ve İtilaf Fırkası, İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne karşı Şehrar ve Tanzimat gibi gazetelerin desteği ile sert ve zorlu bir mücadele yürüttü. Hürriyet ve İtilaf Fırkasının parlamenter yönetiminin çalışmasını sağlaması ve ara seçimleri kazanması üzerine İttihat ve Terakki Cemiyeti meclisin fesh edilmesini teklif etti. Ancak fırka tarafından reddedilen teklif, padişah tarafından onaylanınca fırka feshettirildi. Babıali baskını sonrasında fırka mensuplarının çoğunun yurtdışına gitmesi üzerine fırkanın sürerliği sona erdi.

İttihad-i Muhammedi Cemiyeti

İttihad- i Muhammedi Cemiyeti, bir diğer adıyla Cemiyyet-i Muhammediyye, 31 Mart Olayı’ndan on gün kadar önce İstanbul’da kuruldu. Cemiyet, Derviş Vahdeti tarafından yayın organı olarak Volkan gazetesi belirlenerek kurulmuştur. Cemiyet, ilk olarak 17 Şubat 1909 tarihli 48. Sayıdan anlaşılacağı üzere daha çok dini duygular ağırlıklı olarak Osmanlı’yı yüceltme amacıyla birlikte dünyadaki Müslümanların arasındaki birlik ve beraberliği artırma amacıyla kurulan bir cemiyettir. Ancak daha sonra müstakil bir siyasi cemiyete dönüşmüştür.

Mutedil Hürriyetperveran Fırkası

Mutedil Hürriyetperveran Fırkası, Kasım 1909’da kurulmuştur. Fırkayı kuran mebuslar daha öncesinde 1908 seçimlerinde öne çıkan kişilerdir. Daha sonrasında fırka Hürriyet ve İtilaf Fırkası’na katıldıkları için parti olarak hiçbir seçime katılmamıştır.

Islahat-ı Esasiye Osmaniye Fırkası

Islahat-ı Esasiye-i Osmaniye Fırkası, 1909 yılının sonlarına doğru kurulmuştur. Fırkanın kuruculuğunu Şerif Paşa üstlenmiştir. Merkezi konumu Paris’tir. Yurtdışında kurulmuş olması sebebi ile seçimlere katılamamıştır. 1913 yılında Hürriyet ve İtilaf Fırkası’na katılarak diğer üyeleri olan Mevlanzade Rıfat, Ali Kemal, Pertev, İzmirli Kemal Avni ve Nihad Belger ile Hürriyet ve İtilaf Fırkası üyeleri birleşmiştir.

Ahali Fırkası

Ahali Fırkası, 21 Şubat 1910’da Gümülcine mebusu İsmail Hakkı Bey liderliğinde, İttihat ve Terakki Fırkası’ndan ayrılanların bir araya gelerek kurduğu bir fırkadır. Fırka, ikinci meşrutiyet döneminde kurulan partilere ikinci bir muhalefet partisi olarak kurulmuştur. Mecliste bulunduğu süreç içerisinde Mutedil Hürriyetperveran Fırkası ile birlikte bir muhalefet stratejisi izledi. Meclis dışında örgütleyebildiği bir mebusu olmadığı için 20 mebus sayısını aşamadı. Fırka, 1911 Aralık’ta Hürriyet ve İtilaf Fırkası’na katıldı.

Osmanlı Sosyalist Fırkası

Osmanlı Sosyalist Fırkası, 1910-1922 tarihleri arasında varlığını İstanbul’da sürdürmüştür. Fırka, dönemin ideolojik ve siyasi olaylardan etkileniş ve olaylara karşı direnmiştir. İstanbul’da sosyalizmin, amele sınıfıyla buluşmasına öncülük göstermiş özgürlükçü bir harekat fırkasıdır.

Millî Meşrutiyet Fırkası

1912 tarihinde, Osmanlı’nın Balkan Savaşlarıyla ilgili olduğu dönemlerde Türkçülük iddiasını seslendirerek, bu yoğun dönemde kurulmuştur. Fırkanın kuruluşunda eski muhalefete geçmiş ittihatçılardan olan Ahmet Ferit, Cami gibi isimler yer almıştır. Partinin kuruluşunda eski ittihatçılar olmasına rağmen ne İttihatçılar ne de Hürriyet ve İtilaf Partisi bunu kabullenememişti. Bu eleştirilerden kurtulamayan fırka birkaç yıl varlık gösterip devamını getirememiştir.