Osmanlılarda El Sanatları (Tarih Konu Anlatımı)
Bu yazımızda tarih dersi konu anlatımları kapsamında 10. sınıf tarih dersinin 4. ünitesi olan Beylikten Devlete Osmanlı Medeniyeti ünitesinin 4. konusunun devamı olan Osmanlılarda El Sanatları konusuna yer verdik. Osmanlılarda El Sanatları konusunu “Osmanlı coğrafyasındaki zanaat, sanat ve kültür faaliyetleri ile bunlara bağlı olarak sosyal hayatta meydana gelen değişimleri analiz eder.” kazanımı çerçevesinde anlattık.
Bu Yazının İçindeki Başlıklar:
Osmanlılarda El Sanatları
Ders: Tarih 10
Ünite: Beylikten Devlete Osmanlı Medeniyeti
Konu: Osmanlılarda El Sanatları
Kazanım: Osmanlı coğrafyasındaki zanaat, sanat ve kültür faaliyetleri ile bunlara bağlı olarak sosyal hayatta meydana gelen değişimleri analiz eder.
Osmanlılarda El Sanatları konusunda Dokumacılık, Ahşap işlemeciliği, Çini, Taş süsleme, Hat gibi el sanatları hakkında bilgi verdik.
Osmanlı Devleti’nde El Sanatları
İslam ve Türk kültüründen ilham alan birçok eser Osmanlı’ya ait özel bir sanat anlayışının ortaya çıkmasını sağlamıştır. Ortaya çıkan bu sanat anlayışı Osmanlı’da el sanatları ve süsleme gibi alanlarda kendini göstermiş, önemli bir yere sahip olmuştur. Allah’ın güzel olması ve güzel olanı sevmesi anlayışı dolayısıyla eserlerin Allah için olması Osmanlı’daki sanat anlayışının sadece maddi değil manevi bir tarafı da olmasını sağlamıştır. Bizans ve İran’ın sanat anlayışlarından da etkilenen Osmanlı’da sanat bütün özellikleri ile sanat tarihinde kendine has bir yer bulmuştur.
Osmanlı’da sanatın bu kadar gelişmesinin nedenlerine ise Osmanlı Devleti’nin insanları kendilerini güvende hissedebilecekleri bir ortam oluşturmasını ve böylece yeteneklerini gösterebilecek olmalarını örnek verebiliriz. Peki, ama Osmanlı Devleti bu güvenli ortamı nasıl sağlamıştır? Aslında bu sorunun cevabı oldukça basittir. Şehirler ve benzeri yerlere yeniçerileri görevlendiren Osmanlı Devleti sadece halkın haklarını korumakla kalmamış, ticaret ve sanatın rahatlıkla gelişebileceği güven dolu bir ortama öncülük etmiştir. Böylece de bu güvenli ortamda bulunan şehirler gelişmiş ve yaşamak için merkezler olmuştur. Osmanlı’da bu kadar çok gelişmiş olan sanat diğer her yerde olduğu gibi birtakım dallara ayrılmıştır. Osmanlı’da sanatı en basit haliyle süsleme, el sanatları ve mimari olmak üzere üçe ayırabilmekteyiz; fakat bu araştırmada Osmanlı’da el sanatları üzerinde durulacaktır.
El Sanatlarının Önemi
Osmanlı’da el sanatları özellikle Edirne, Bursa, İstanbul ve İznik’te görülmüş, bu şehirler Osmanlı’da el sanatlarının gelişiminde çok büyük bir rol oynamıştır. Saraylar, müzeler ve kütüphanelerden ulaşabileceğimiz halılar, kilimler, minyatürler, çiniler, yazılı eserler ve tezhipler gibi birçok eserin oluşmasında bu şehirlerde yapılan çalışmalar etkili olmuştur. Osmanlı’daki el sanatlarına örnek olan bu eserler Osmanlı’daki sanatın zenginliklerini göstermektedir. El sanatları, bize bir milletin kültürü, yaşayışı ve benzeri konularda birçok bilgi sunmaktadır. Osmanlı’daki el sanatları da bize bu konular hakkında birçok bilgi sunmaktadır. Hat sanatı, çinicilik, ahşap ve de taş işlemeciliği Osmanlı’da özellikle gelişmiş ve farklı bir ifadeye sahip olmuştur.
Her bir alan birçok dala ayrılmış ve dolayısıyla birçok farklı alt dalın olmasına sebep olmuştur. Kâtipler, kumaş dokuyucuları, nakkaşlar, çiniciler, kuyumcular, madencilikle uğraşan kazgancılar, ciltçiler ve ahşap işleri yapan kündekârlar bu birçok alt dalda çalışan insanlara örnek verilebilir. Osmanlı’da el sanatlarının birçok alt dalında çalışan bu insanlar kendi içlerinde zanaat ve sanat grupları kurmuş, bu gruplarda eğitim döngüleri oluşturmuşlardır. Ahilik teşkilatı denen bir yapıyla bağ kuranlar ise bu mesleklerde ustalaşmış kişiler olmuştur. Yönetimleri esnaf şeyhleri tarafından yapılan bu gruplar ahi terbiyesini bilerek yetiştirilmişlerdir. Dolayısıyla da bu gruplarda çalışarak ekmeğini kazanan sanatçılar ve zanaatkârlar hile yapmayı ve de insanları aldatmayı bilmemektedirler. Bilip insanları kandıranlar ise kötü sonuçlarla karşı karşıya getirilip ceza almak zorunda kalmışlardır.
Çinicilik, minyatürcülük, tezhipçilik, hattatlık, dokumacılık, taş süslemeciliği ve ahşap işlemeciliği Osmanlı’daki başlıca el sanatlarından olmuştur. Yukarıdaki paragrafta el sanatlarının önemi, gelişimi ve ele alınış biçiminden bahsedildikten sonra bu paragrafta bu el sanatlarının ne olduğu, nasıl yapıldığı ve önemli noktalarından bahsedilecektir.
Çini
Öncelikle çinicilikten bahsedilecek olursa çiniciliğin Osmanlı’daki en önemli el sanatlarından biri olduğu söylenilebilir. Çinicilik içinde kil bulunan bir çeşit topraktan yapılan parçaların birçok motifle bezenip pişirilmesi işidir. Çinicilik Selçuklu Dönemi’nden Osmanlı’da kurulan çini merkezine kadar duraksamış; İznik, Bursa, Kütahya, İstanbul ve Edirne gibi şehirler Osmanlı’daki başlıca çini yapılan yerlerdendir. Selçuklu Dönemi’ndeki çinilere kıyasla Osmanlı dönemindeki çinilerde daha fazla renk kullanılmış, daha önce kullanılmayan mavi, siyah ve yeşille beyaz; fıstık yeşili ile de sarı rengi kullanılmıştır. Çinicilik birçok alanda kullanılmış, çinilerle bezenen eserler Osmanlı’ya büyük bir şöhret kazandırmıştır. Mimari ile iç içe olan çini süslemelerinin en canlı örneklerine Topkapı Sarayı Çinili Köşk, İznik Yeşil Camii, Bursa Yeşil Camii ve de Yeşil Türbe’yi örnek verebiliriz. Çinicilik, günümüzde daha çok Kütahya’da yapılmakta ve çinicilik sürdürülmektedir.
Hat
Çinicilikten sonra hattatlığa değinilecek olursa hattatlığın da Osmanlı’da en az çinicilik kadar önemli bir el sanatı olduğunu söyleyebiliriz. Hattatlık, estetik bir şekilde yapılan yazı yazma işi olarak adlandırılabilir. Nereden çıktığı ise oldukça ilginçtir, İslamiyet’e göre dini olan yazılarda resim bulunmaması gerektiği için hat sanatı kullanılmıştır. Bu sanat, zaman geçtikçe Osmanlı’da mimari ve dekoratif alanlar olmak üzere birçok alanda yararlanılmıştır. Osmanlıda’ ki en önemli hattatlara Şeyh Hamdullah, Hafız Osman, Karahisarlı Ahmet ve Ali Bin Yahya Sofi’yi örnek verebiliriz.
Dokumacılık
Osmanlı’daki bir başka el sanatı olan dokumacılık; kadife, pamuk, ipek, yün ve keten gibi malzemelerin işlenip halı, kumaş, kilim vb. ürünlere dönüştürülmesi işlemidir. Hızla artan nüfus, saray ve ordunun artan ihtiyaçları doğrultusunda Osmanlı’da çabuk bir şekilde gelişen bir el sanatı olmuştur. Özellikle Bursa’da çok gelişmiş; birçok çeşit kadife, yünlü kumaşlar ve ipekten dibalar bu şehirde dokunmuştur. Osmanlı dokumacılıkta bu denli ileride olduğu için Çin bile Bursa’dan kumaşlar almış Fransa belirli renklerin kullanımını öğrenmeleri için Osmanlı’ya insanlar göndermiştir.
Ahşap İşlemeciliği
Ahşap işlemeciliği ahşap olan malzemelerin üzerine yapılan her türlü çizimin belirli aletlerle yontulması ve oyulması sonucu ortaya çıkan bir el sanatıdır. En fazla kullanılan malzemeler abanoz, gül, kiraz, elma, ceviz, sedir, şimşir, armut ve kestane ağaçları olmuştur. Ağaç işlemeciliğiyle uğraşan zanaatkârlar; ağaçları kestikten sonra özel havuzlarda bekletir, nemden etkilenmemeleri için birtakım yağlarla doyurur ve daha sonra işlerlerdi. Osmanlılar, geometrik motiflerden yıldız motifini ve sedef, fildişi kaplamaları eserlerinde çokça kullanmışlardır. Yapılan ahşap işlemeciliklerinden en önemlilerine bir örnek verecek olursak 1. Ahmet’in zümrüt, yakut gibi değerli taşlarla süslenmiş ve de sedef ile kaplanmış tahtı karşımıza çıkmaktadır.
Taş Süslemeciliği
Osmanlı’daki bitmek bilmeyen el sanatlarından bir diğeri de taş süslemeciliğidir. Taş süslemeciliği; işlenebilecek durumda olan birçok farklı taş türüne çeşitli araçlar aracılığıyla çeşme, mezar taşı, köprü, ibadethane gibi yapılarda kullanılmak üzere şekil verilmesi ve estetik bir biçime getirilmesidir. Osmanlı’da ilk başlarda daha çok yapıların dış bölgelerine uygulanan taş süslemeciliğinin bu örneklerine Edirne’deki Eski Camii minberinde ve Bursa’daki Yeşil Camii yüzey süslemesinde rastlayabiliriz. Taş süslemeleri, yapıldıkları yerler hakkında bize önemli bilgiler sunmaktadır. Mezar taşları bu durumun en güzel örneklerinden olup bize ölen kişinin nasıl bir sosyal duruma sahip olduğu ve bulunduğu dönemdeki kıyafetlerin nasıl olduğu gibi birçok farklı konu ile ilgili bilgileri öğrenmemizi sağlamıştır. Bu araştırmada incelenecek olan son el sanatı ise ahşap işlemeciliğidir.
4. Ünitenin Tüm Konuları: Beylikten Devlete Osmanlı Medeniyeti ünitesinin tüm konularını aşağıdaki başlıklarda inceleyebilirsiniz.
1. Konu: Anadolu’nun Kandilleri
2. Konu: Osmanlı Devleti’nde Askeri Sınıf
Osmanlıda İlim ve İlmiye Sınıfı
Akşemsettin, Ali Kuşçu, Uluğ Bey
3. Konu: Halk Kültürü ve Kitabi Kültür
II. Murad’ın Kültürel Faaliyetleri
4. Konu: Fetihle Gelen Dönüşüm
Osmanlılarda El Sanatları (Şu an bu başlıktasınız!)
