Konargöçerlik Nedir? Konargöçer Yaşam Tarzının Özellikleri

Göçebelik veya göçebe yaşam tarzı olarak da bilinen konargöçerlik üzerine hazırladığımız bu yazımızda konargöçer ve konargöçerlik kavramları üzerinde durduk. Konargöçer yaşam tarzının özelliklerinin yanısıra konargöçerlik tarihine de yer verdik.

Konargöçer Kimdir?

Türk Dil Kurumu sözlüğünde Konargöçer kavramı göçebe bir yaşam süren, bir yere sürekli yerleşmeyen (aşiret, oba, oymak vb.) insanlar olarak tanımlanmaktadır. Konargöçer kavramı, Göçebe veya Göçerkonar olarak da bilinmektedir.

Konargöçerlik Nedir?

Konargöçerlik daha çok hayvancılıkla uğraşan veya aynı göç eden kuşlar gibi iklim değişikliklerine uyum sağlayamayıp yayla ile ova arasında yılın belli zamanlarında gidip gelen yerleşik olmama durumuna verilen addır. Konargöçer insanlar yaylak ve kışlaklar adını verdiğimiz yerlerde yaşarlar ve bu insanlar genelde mayıs-nisan ayları gibi yaylara çıkarlarken kışın kışlaklara yani şehirlere geri inerler. Fakat konargöçerlik yaşam tarzının tek şekli bu değildir.

Aynı zamanda Orta Asya Türkleri’nin yaptığı gibi belirli bir coğrafyada iklime göre veya doğal kaynakların yoğunluğuna göre de göç edilebilir sık sık. Tabii ki bu o insanın hangi işle uğraştığına göre de değişir. Mesela keçicilik işiyle haşır neşir iseniz yayla ve şehir olarak iki yer yerine daha çok dağın eteklerinde zaman geçirirsiniz. Konargöçerlik sisteminin mantığı ise şuradan gelmektedir. Konargöçerlik genelde ülkemizin iç kısımlarına yani İç Anadolu, Doğu Anadolu ve Akdeniz’de bölgelerinde görülür. Bunun sebebi ise saydığımız bölgelerde iklim sıcaklığı yaz ile kış arasında çok değişir. İnsanlar da kendi konfor alanları gereğince konargöçer olurlar.

Konargöçerlik Tarihi

Konargöçerlik, belirli ihtiyaçların karşılanması, rahat bir yaşam yaşanılması ve hayatta kalabilmek için ortaya çıkmış, daha ilk uygarlıklardan Orta Asya Türklerine kadar ve hâlâ süregelen bir yaşam tarzıdır. Genel olarak konargöçer toplumlar Anadolu’da ve Orta Asya’da yaşamışlardır. Ticarette iyi olmaları ve gelirlerinin büyük bir kısmının burdan gelmesi de bu yüzdendir. Ticaret yollarının Anadolu’dan ve Orta Asya’dan geçmesi, bitki örtüsünün uygun olması, su kaynakları ve göç edip hayvanları sağlıklı bir şekilde büyütecek yerlerinin oluşu konargöçerlerin burayı mesken tutmalarında önemli yere sahiptir. Bahsettiğimiz bölgelerde daha çok Türk toplumları bulunmuştur. Art arda kurulan ve yıkılan Türk devletlerinin de sıkıntısı budur. İnsanlar konargöçer olduğundan kayıtları düzgün tutamazlar ve vergi de toplayamazlar. Politik meseleler dışında toplumun özellikleri de tek çatı altında toplanmalarını zorlaştırmıştır ve toplanamamışlardır.

Konargöçer Türkler

Konargöçerlik yaşam tarzı, daha ilk uygarlıklardan Orta Asya Türklerine kadar gelmiştir ve hâlâ da sayıları eskiye oranla az olsa da ülkemizde konargöçer yaşam tarzına sahip insanlar vardır. Türkler konargöçer yaşamışlardır fakat önemli olan ilkel toplumlarda ortaya çıkmış olan konargöçer yaşam tarzının Türklerin sahip olduğu atlı konargöçer yaşam tarzından farklı olmasıdır. İlkel şekilde yaşayan ve konargöçer yaşam tarzını benimsemiş olan toplumların geçim şekilleri genellikle toplayıcılık üzerinden yürümüştür. Ne zaman ki bulunan bölgedeki doğal veya yapay kaynaklar tükenir veya artık bulunan ilkel topluma yetmez göç başlar. Yani ilkel konargöçer toplumların yer değiştirmelerinin nedeni her zaman mevsim değişikliği değildir, bulundukları yerdeki kaynaklar da önemlidir. Diğer bir tarafta Türklerin konargöçer yaşamı hayvancılığa bağlıdır. Bu nedenle Türkler mevsim değişikliğine göre göçerler. Etraflarındaki kaynaklar ilkel konargöçer toplumlardaki gibi önemlidir ve sonuna kadar kullanırlar bitki örtüsü, su kaynakları, hayvanlar gibi.

Türkler konargöçer yaşarlarken ayrık oldukları için farklı farklı inançlara sahiplerdi fakat bunlardan en yaygını Gök Tanrı (Tengricilik) inancıydı. Bu inanç tek ve soyut bir tanrıya sahipti. Gök Tanrı inancındaki bir önemli husus ise temizlikti ve Gök Tanrı’ya inan insanlar bu konuda oldukları zamana ve koşullara göre çok titizlerdi. Gök Tanrı inancının önemli özellikleri arasında kurban kesme de vardı. Kam adı verdikleri din adamları vardı ve Kam’ın verdiği komutlara göre hareket ediyorlardı. Yani Kam kurban kesilmesinin gerektiğini söylediğinde kurban kesiliyordu. Ayrıca ölen insanların arkasından da Yuğ adı verilen cenaze törenleri vardı. Ölen kişinin arkasından yas tutarlardı ve Yuğ töreninde Yuğ Aşı adını verdikleri yemekten dağıtırlardı.

Anadolu’da Konargöçerlik

Anadolu’da konargöçerliğin son temsilcilerinden birisi de Sarıkeçililerdir. Sarıkeçililer, Orta Asya’da konargöçer şekilde yaşamış, bozkırlarda hayvancılıkla uğraşmış ve mevsimlik göç ettikleri yerlerde kısmen de oturan bir Türk topluluğudur. Sarıkeçililer 11. yüzyılda Malazgirt Savaşı ile Anadolu’nun kapıları Türklere açıldıktan ve oraya taşındıktan sonra Toroslara dağılmışlardır. Hayvancılıkla uğraşmaya devam eden Sarıkeçililerin yaşamları Toroslara geldikten sonra yayla ve sahil arasında geçmiştir. Yazın sıcağından kurtulmak için yaylaya çıkarlar. Kış geldiğinde ılık ve rahat bir kış geçirmek için sahile ya da şehre geri inerler. Sarıkeçililer devletin kendisine pek yük olmadığı ve sağlık, ulaşım gibi devletin verdiği hizmetlerden yararlanmadığı için devlet de onlardan ona göre vergi alır. Osmanlı döneminde bu vergi sadece 6 akçe idi. Şu anda da bu çok cüzzi bir parayla vergi ödüyorlar. Konargöçer yaşadıkları, kendi hayvanlarını kendileri çoğalttıkları, dağda genelde kayıt dışı yaşadıklarından dolayı saydığımız şeylerin çoğu devletin sistemine kayıtlı değildir (insanlar da dahil) ve bu yüzden çoğu para açısından masraflarından da muaf tutulurlar.

Türkler Neden Konargöçer Yaşamı Bıraktı?

Türklerin konargöçer hayatı bırakıp yerleşik hayata geçmelerindeki en önemli sebeplerden biri ise Türklerin İslamiyet ile tanışmasıdır. İslamiyet’e geçişle yapılara verilen önem artmış ve birlikte yaşama algısı daha da güçlenmiştir. Namaz kılmak, oruç tutmak ve iftar sofraları gibi sosyal etkinlik sayısı da artmıştır.

Konargöçer Yaşam Tarzının Özellikleri

Konargöçer hayatı yerleşik hayattan ayıran bazı özellikler vardır. Bunlardan en önemlileri ise hayvancılıkla uğraşmaları, çadırlarda yaşamaları, ticaretlerinin gelişmiş olması, toplayıcılık yapmaları ve en önemlisi ise mevsimsel olarak göç etmeleridir. Konargöçer toplumlar genelde ya avcı toplayıcıdır ya da hayvancılıkla uğraşır. Göçebe yaşayan toplumlar hayvancılıkla uğraştıkları için daha çok su kaynaklarına ve otluk bölgelere yakın yerleri mesken tutarlar. Geçimlerinin çoğunu hayvancılık ve ticaret ile karşılamalarına karşın para kazanmak için farklı yollara da ba vurular. Bunlardan bazıları yağmacılık ve paralı askerliktir. Yağmacılığı yeni gittiği veya yolları üzerindeki küçük köylerden yaparlar. Askerliği ise dönem dönem yaparlar. Yeni yerleştikleri yerde belirli süreliğine yaptıktan sonra tekrar yola çıkarlar. Hayatları hep hareketlidir. Konargöçer toplumların ilk çağdan beri olmalarına karşın yaşam tarzları pek değişmemiştir.

Not: Bu konuyla ilgili olarak İslamiyet Öncesi Türk Devletlerinde Kültür ve Uygarlık başlıklı yazımızı da inceleyebilirsiniz.