El Cezeri Kimdir? El Cezeri’nin Hayatı, Kitapları ve İcatları

Bu yazımızda Müslüman bir bilim insanı olan El Cezeri’nin robotik, fizik, sibernetik, mimari gibi alanlarda yaptığı çalışmaları ve bu çalışmaların insanlığa katkılarını anlattık. El Cezeri kimdir, hayatı nasıl geçmiştir? El Cezeri’nin eserleri ve icatları nelerdir? El Cezeri’nin çalışmalarından günümüze ne kalmıştır ve bunların günümüze etkileri nelerdir?

El Cezeri Kimdir?

El Cezeri, tam adıyla İsmail Ebul İz Bin Rezzaz El Cizirî, mekatronik ve fizik alanında bilime çok geniş alanlarda katkı sağlamış müslüman bir bilim insanıdır. 12. yüzyılın ortalarında şu an Şırnak sınırları içerisinde yer alan Cizre semtinde bir mahallede doğmuştur. 80 yıllık yaşamını 1233 yılında yine Cizre’de tamamladı. Medresede eğitim gördüğü yıllarda tanıştığı fizik ve robotik alanları yaşamı boyunca onun için büyük bir öneme sahip oldu. Günümüzde halen kullandığımız ve aşamadığımız birçok mekanik sistemin temellerini atan El Cezeri, bilim ve mühendislik çevrelerinde saygıyla anılan ve çalışmaları üzerinde düşünülen bir kişidir. Bu bakımdan hayatının ve eserlerinin incelenmesi ve günümüze katkılarının masaya yatırılması onun ne kadar önemli bir isim olduğunu anlamamızı kolaylaştıracaktır.

Tarih süresince insan türü hayal gücü ve yaratıcılığının da yardımıyla hep kolaya kaçma veya işini kolaylaştırmak üzerine düşünmüştür. Bu yönde birçok çalışmaya imza atmıştır. Bilim ve teknoloji ise insanların bu güdüsü sayesinde gelişip evrilmiş ve günümüze kadar gelebilmiştir. Pozitif bilimlerde şu an kullanılan teoriler ve formüllerin istisnasız hepsi bir çıkar uğruna yapılan çalışmalar sonucu bulunmuştur.

Bilimle uğraşan ve hayatı daha verimli hale getirmeye çabalayan insanları listeleyebiliriz. Ancak böyle bir listede fizik ve mekatroniğe yaptığı devasa katkılara rağmen adı listenin başlarında yer almayan bir ismin hayatı ve eserlerinden bahsedeceğiz: El Cezeri.

El Cezeri’nin Hayatı

El Cezeri 12. ve 13. yüzyıllarda yaşamış ve çalışmalarını gerçekleştirmiş müslüman bir bilim insanıdır. Batı’da yaygın kullanılan adı “Jazari” ya da “Gazari” olarak geçer. Bazı Batılı araştırmacılar El Cezeri hakkında “İslam bilgini” veya “Müslüman bilgin” olarak bahsederler. Bir Türk yazar ise onun hakkında  sibernetik biliminin tarihi içinde ne kadar güçlü bir Türk bilgininin yer aldığını tüm dünyaya tanıtmış olacaktır” ifadesini kullanarak El Cezeri’nin sibernetik alanındaki çalışmalarına ve katkılarına vurgu yapmıştır. Verilen örneklerden de anlaşılacağı üzere El Cezeri hem Türkler arasında hem de tüm dünyada saygı duyulan ve övülen bir isimdir. Ayrıca kendisinden daha önce robotikle ilgilenmiş insanlar olduğu söylense de çalışmaları ile ilgili kanıt sunabileceğimiz ilk robotikle uğraşan insan El Cezeri’dir.

Kesin bir yargı olmasa da El Cezeri’nin kabul edilen ve yaygın olarak belirtilen doğum ve ölüm yılı 1153-1233 yıllarıdır. Cizre’nin Tor mahallesinde doğan El Cezeri, zengin Kürt ailelerinin baskı ve otorite kurduğu bir bölge olan Cizre ve çevresinde yaşamını sürdürmüş. Yine Cizre’de yaşamını yitirmiştir. Şu an mezarı Nuh Peygamber Camii’nin bahçesinde bulunmaktadır. Ayrıca yine aynı kaynaklar tarafından kendisinin Kürt etnik kökenine mensup olduğu da belirtilmiştir. Buna rağmen kökeni konusunda çelişkili ifadeler vardır. Babası gibi kendisinin de Diyarbakır’da bulunan Artuklular toplumuna mühendis olarak hizmet ettiği belirtilmiştir.

Mekatronik, sibernetik ve robotik bilimleriyle öğrenim gördüğü Kürt Medresesi Camia’da karşılaşan El Cezeri hayatı boyunca bu alanlara yönelmiştir. Bu alanlar üzerine düşünmüştür. Hayatı boyunca çeşitli su saatleri, robotlar, saatler, su makinaları, şifreli kilitler, şifreli kasalar, termos, otomatik çocuk oyuncakları gibi birçok mekanizmanın temelinin atmıştır. Ayrıca bütün eserlerini ve icatlarını insanlara yardımcı olmak amacıyla tasarlanmıştır. Bu eserlerin ortaya çıkmış olması da onun yardımsever ve hümanist bir bilim insanı olarak anılmasına yol açmıştır. Bu nedenlerden ötürü El Cezeri, döneminin en seçkin bilim insanlarından biri olarak gösterilir.

El Cezeri’nin İcatları

Bazı kaynaklara göre El Cezeri, sibernetik bilimin en önemli isimlerindendir. Ayrıca bazı araştırmacılara göre ise El Cezeri’nin 12. yüzyılda oluşturduğu mekanik sistemler halen şu an kullanılan robotik ve mekatronik araçlarının temel prensiplerini oluşturmaktadır. Bunun da ötesinde makaralar ve dişliler ile oluşturulan bir mekanizmaya sahip olan ve kendi kendine belli hareketler yapan bir robot icat ettiği de bazı kaynaklarda yer alır. Bu kaynaklara göre El Cezeri insanlık tarihi boyunca ilk robotu icat eden kişidir.

El Cezeri ve Sibernetik

Sözlük tanımı olarak karşılıklı haberleşme, mesajlaşma anlamına gelen sibernetik, bilim dalı olarak genelde makinelerin kendi içlerinde ya da birbirleri arasındaki ilişkiyi ve sistemlerdeki dengeyi inceleyen alan olarak ele alınır. Geçmişte yetersiz kaynaklar dolayısıyla bazı araştırmalarda bu bilim dalının atası olarak Norbert Wiener’in adından söz edilirdi. Ancak döneme ait belgeler ve eserler gün yüzüne çıkınca, isim babası olarak hala Norbert Wiener anılsa da, bu alanda ilk çalışmaların El Cezeri tarafından yapıldığı ve ilk eserlerin de yine El Cezeri imzası taşıdığı anlaşılmıştır. Dünyada şu an yaygın olan fikir El Cezeri’nin sibernetik alanında ilk adımları attığıdır.

El Cezeri ve Robotik

El Cezeri’nin ilgi alanlarında başka biri olan robotik ise yine onun sayesinde ilk örneklerini vermiştir. Robotiği sözlükte birtakım işlevlerde insanın yerini alabilecek düzeneklerin hazırlanması ile ilgili çalışma ve tekniklerin bütünü tanımıyla bulabiliriz. Tanımdan da anlaşılacağı gibi hayatı kolaylaştırıcı ve birlikte çalışan parçalardan oluşan sistemleri konu alan bilim dalıdır. El Cezeri’nin robotik alanında ilk somut eserleri verdiği argümanı tartışmalı bir konudur. Fakat günümüzde elimizde bulunan çizimler ve tasvirlerden yola çıkarak belirtebiliriz ki robotik üzerine düşünen ve robotik alanında ilk eserleri tasarlayan, bunu kağıda aktaran ilk bilim insanı yine El Cezeri’dir. Resimli belgelere göre Leonardo Da Vinci’nin 15. yüzyılda ilk örneklerini verdiği ilk işlevli robotlar El Cezeri’nin 13. yüzyılda kağıda döktüğü çizimlerinde ve tasvirlerinde görülen mekanik sistemlerin somutlaştırılmış halidir. Çalışmaları birçok insana ilham olduğu düşünüldüğü için 1976’da Birleşik Krallık’ta gerçekleştirilen “World of Islam Festival” adlı bir etkinlikte tasarladığı su saatleri sergilenerek ona duyulan saygı gösterilmiştir. Çalışmaları takdir edilmiştir.

El Cezeri ve Fizik

Sibernetik ve robotik alanlarının yanında fizik alanında da önemli bir yere sahip olan El Cezeri, günümüzde kullanılan su robotları, otomatlar, su saatleri, alarmlar gibi birçok mekanizmanın da ilkel örneklerini dünyaya sunan bilim insanıdır. Günümüzde kullanılan sayısı 60’ın üstünde mekanizmanın temellerini atan El Cezeri bu düşüncelerinin çizimlerini kağıda dökmüş ve gelecek nesillere aktarmıştır.

El Cezeri ve Sanat

Yukarıda açıklanan ve örneklenen alanlarda birçok çalışma yapmış olan El Cezeri, bu alanlara nazaran daha sanatla ilgili olan alanlarda da kendisini geliştirmiş ve çalışmalar yapmıştır. Örneğin mimari ve somut çizim üzerine çalışmış, çevresindeki bazı mimari yapıları resmetmiş ve kendi tasarladığı birkaç yapıyı da eskizlerine eklemiştir. Bazı araştırmacılar tarafından, mimari ile ilgili yaptığı bu çalışmalarının yanında minyatür sanatıyla da ilgilendiği iddia edilir.

Anlaşılacağı gibi El Cezeri dünyaya katkıları saymakla bitmeyecek nadir insanlardandır. Aynı zamanda çok yönlülüğü de dikkat çeken özelliklerinden olmuştur. Robotik ve sibernetik gibi alanların dışında mimarı gibi sanat dallarıyla olan verimli ilişkisi sayesinde dehasını bir kez daha kanıtlamıştır. “Bilim ve Sanatı Birleştiren İki Usta” adlı bir makalede Leonardo Da Vinci’nin yanında bahsedilen bu bilim insanı, insanlığa ilham olmuştur.

El Cezeri’nin Kitapları

El-Cezeri’nin eserleri toplu bir şekilde incelendiğinde göze çarpan ilk özellikleri eserlerin dönemin teknolojisinin ve imkanlarının çok ötesinde olmalarıdır. Bunun dışında göze çarpan başka bir özellik ise her icadının veya eserinin insanların işini kolaylaştırmayı amaçlayan, insanlara yardımcı olabilecek icatlar veya eserler olmalarıdır. Bu nedenledir ki El Cezeri sadece bilime katkılarıyla değil takdir edilesi kişiliğiyle de dikkat çekmiştir. Hayatını insanların işlerini kolaylaştırmaya veren El Cezeri’nin kolay abdest alma robotu, testiden su dökme mekanizması, su saatleri gibi birçok insanlara yardımcı olan icadı vardır. Bunun yanında bazı kaynaklarda o dönemde Diyarbakır bölgesinde hakimiyet kuran ve hayatının bir kısmında El Cezeri’nin de hizmet verdiği Artuklular topluluğunun teknolojisinin devrim çok ilerisinde olduğu ve sarayda bazı işlerin robotların yardımıyla yapıldığı belirtilir. Buna bir örnek olarak hükümdarın abdest alırken El Cezeri’nin tasarladığı abdest almaya yardımcı robotlardan bir tanesini kullandığı iddia edilir.

Olağanüstü Mekanik Araçların Bilgisi Hakkında Kitap

Toplu olarak değerlendirildikten sonra detaya inildiğinde El Cezeri’nin en fazla konuşulan ve göze çarpan eserlerinden olan kitabı “Al-Jami’ bayn al-‘ilm wa-‘l-‘amal al-nafi’ fi sinat’at al-hiyal” yani Kültür Bakanlığı’nın çevirisiyle “Olağanüstü Mekanik Araçların Bilgisi Hakkında Kitap” önümüze gelir. Bu kitabın, Topkapı Sarayı’nda yer alan 3. Ahmet Müzesi Kütüphanesi kayıtlarında bulunan yazmalara dayanarak, 1206 yılında yazıldığı düşünülüyor. Mühendislikle ilgili olan bu kitabında El Cezeri, teorik ve mekanik mühendisliğin temellerini atmıştır. Kitapta bütün detaylarıyla açıklanan birçok alet ve icat da bulunmaktadır. George Sarton, “Introduction to the History of Science” kitabında El Cezeri’nin kitabı hakkında türünün en detaylısı olduğunu ve Müslüman başarısının doruk noktası olabileceğini yazarken İngiliz mühendis ve İslam teknolojisi tarihçisi Donald R. Hill özel ilgi duyduğu bir bilim insanı olan El Cezeri’nin bu eseri hakkında “Hakkında ne kadar konuşursak konuşalım bu kitabı abartmak imkansızdır, makinelerin tasarım, üretimi ve montajı için çok sayıda yönerge ve bilgi içeriyor.” ifadelerini kullanmıştır.

El Cezeri tarafından yazılışından yedi yüzyıl sonra İngilizceye çevrilen bu eserde o dönemde dünya literatüründe karşılık bulmamış terimler ve aletler yer alıyor. Bunların içinde çift taraflı emici pompalar gibi birçok icadın yanında krank mili gibi bazı mekanizmaların makinelere nasıl entegre edileceği ve ne amaçla kullanılabileceği gibi yaratıcı fikirler de yer almakta. Ayrıca tasarımlarını açıklamadaki başarısı da ondan yüzyıllar sonra gelen araştırmacıların onun icatlarını onun yönergelerini takip ederek yeniden oluşturabilmesi ile de kanıtlanmıştır. Bu da gösteriyor ki, El Cezeri döneminin birçok bilim insanının başaramadığını başarmıştır. Genelde ya sadece kağıt üstüne çalışan mühendisler ya da kendilerini yeterince ifade edebilecek bilgiye ve dil becerisine sahip olmayan diğer düşünürlerinin arasından sıyrılmıştır. Bilime göz ardı edilemez katkılar sağlamıştır. Şu an orijinal bir halde muhafaza edilemeyen bu kitap bilinen 15 kopyaya sahiptir. Bunlardan 5 tanesi ülkemizde sergilenirken 10 tanesi Avrupa’nın farklı yerlerinde ve Amerika’da sergilenmektedir.

Yatay Eksenli Yel Değirmenleri

Mühendislik için çığır açan eseri “Olağanüstü Mekanik Araçların Bilgisi Hakkında Kitap” adlı yapıtın yanında halen kullanılan ve onun imzasını taşıyan birçok eser ve icadın başında gelen sistem de rüzgâr türbini veya yatay eksenli yel değirmeni denilen mekanik sistemdir. Bilinenin aksine, yel eğirmenleri Avrupa’da, hatta spesifik olarak Hollanda’da, icat edilmemiştir. Bu sistemler Avrupa’da 19. yüzyılın bitişinde, suyu pompalama ve depolama fikri ile ortaya çıkmıştır. Oysa El Cezeri bu sistemi o tarihten 7. yüzyıl önce 12. yüzyılın ortalarında tasarlandığı ve İslam ülkeleri tarafından Avrupa’ya tanıtıldığı bilinmektedir. El Cezeri bu sistemi kendi tasarımlarında kullanmıştır. Hidrodinamik sistemlerde ve kendi tasarladığı su kaldırma aletinde bunun örnekleri mevcuttur.

Hidrolik Sistemler

Yatay eksenli yel değirmeninin yanında çok ilgisini çeken su ile de çalışmıştır. Mekaniğin alt dalı olan hidrolik alanında da eserler vermiştir. Su kullanarak denge sağlayabilen ve birbirlerini etkileyen parçalar ve mekanik sistemler üzerine çalışmıştır. Bu çabaları otomasyon konusunda denge ve hareket başlıklarını anlamlandırmayı ve sistemlere aktarmayı kolaylaştırmıştır. Birçok maketinde ve icadında sudan faydalanan El Cezeri, hidrolik sistemleri dünyaya tanıtmış ve suyun mekanikte etkili bir eleman olabileceğini göstermiştir.

İlk Otomatik Kontrollü Makine Örnekleri

Ayrıca icatları üzerinde çalışırken onları somutlaştırmayı tercih eden El Cezeri, maketlerini veya prototiplerini tasarlarken otomatik işleyen sistemlerin ilklerini de çalışmalarında kullanmıştır. Kaynaklara göre üzerinde çalıştığı bir saat mekanizmasında, kendi döneminden çok sonraları hesap makinesinde kullanılan sistemin ilkel bir benzerini kullanmıştır. Otomatik sistemler konusunda da çağının ilerisinde düşünen El Cezeri, tasarladığı mekanizmalarda otomatik çalışma becerisinin yanında bunu bir dengeye oturtmayı da başarmıştır. Yani kontrollü bir şekilde işleyebilen otomatik sistemlerin ilk örneklerini vermiştir. İlk otomatik kontrollü mekanizma olarak kabul edilen Jacquard’ın dokuma tezgâhı ile El Cezeri’nin bu tasarımlarıyla arasındaki fark ise 6 yüzyıldır. Aradaki bu uçurum ise El Cezeri’nin döneminin çok ötesine bir hayal gücüne sahip olduğunu gösterir.

Mekanik Hareketlerden Mühendislikte Faydalanmayı İçine Alan Kitap

Çok konuşulan eseri ve icatlarının yanında “El-Cami Beynel İlm ve’l Amal en-Nafi Sınaat el-Hiyel” (Mekanik Hareketlerden Mühendislikte Faydalanmayı İçine Alan Kitap) ismini verdiği eserinde ise El Cezeri, tasarladığı ibriklerden, bunların nasıl çalıştığından ve mekanizmanın hava ve boşlukla ilgisinden detaylı bir şekilde bahsetmiştir. Bu ibriklerin hükümdara sunulduğu ve onun kullanması için El Cezeri tarafından icat edildiği bilinir.

El Cezeri’nin Bilime Katkıları ve Önemi

Bu araştırmamızda açıklanan ve kanıtlarla desteklenen hususlara dayanarak varılan yargılar şunlardır:

• El Cezeri 12. yüzyılda Cizre ve Diyarbakır çevrelerinde yaşamış ve Artuklular topluluğuna hizmet etmiştir.
• El Cezeri; kendi döneminin çok ilerisinde fikirlere sahip olan bir bilim insanı olmanın yanında, aklında geliştirdiği icatların ve mekanizmaların detaylı tasvirlerini çizen, maketlerini geliştiren ve prototiplerini yaratan bir el ustasıdır.
• El Cezeri, robotik, sibernetik, fizik, hidrolik gibi bilimlerin temellerini atmıştır ve bu alanlardaki çalışmaların ilk örneklerini vermiştir.
• Bunlar gibi bilimlerin yanında mimari ve minyatür gibi sanat dallarında da eserler vermiştir ve çalışmalar yapmıştır.
• El Cezeri’nin eserleri ve icatlarının her biri insanlara yardımcı olma amacı taşıyan ürünlerdir. Bunun sonucu olarak, El Cezeri, günümüzde sadece çalışmaları ile değil kişiliği ile de konuşulan bir dünya insanı olmuştur.
• El Cezeri’nin bilim ve mühendislik tarihindeki önemi göz ardı edilemez. Ayrıca El Cezeri’nin yaptığı önemli çalışmalar göz önünde bulundurulduğunda kendisine gereken önem verilmemiştir. El Cezeri’nin hayatı ve eserleri daha fazla incelenmelidir.
• El Cezeri’nin yazdığı “Olağanüstü Mekanik Araçların Bilgisi Hakkında Kitap” adlı eser halen mühendislere ışık tutmaktadır. Bu eserinde tasvir ettiği mekanizmalar, halen kullanılan aletlerin temelini oluşturmaktadır.
• El Cezeri, dönem üzerinde çalışan bazı araştırmacılar tarafından saygı ile anılmakta ve çalışmaları övülmektedir.
• Bu araştırma El Cezeri’nin hayatını ve eserlerini konu alarak onun bilim ve mühendislik için önemini vurgular.

Not: Bu konuyla ilgili olarak Tarih Boyunca Bilim ve Din İlişkisi başlıklı yazımızı da inceleyebilirsiniz.