Bu yazımızda Tımar Sistemi nedir ve bu sistem hangi sebeplerden dolayı bozulmuştur? Bu sebepler hangi olaylardan etkilenmiştir? Yüzyıllar boyu işleyen tımar sisteminin bozulmasının nedenleri nelerdir? Hem devlete hem de halka birçok açıdan yarar sağlayan bu sistemin kaldırılması hangi nedenlere bağlıdır? sorularını yanıtladık. Bu yazımızda ayrıca Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluş ve yükselişinde önemli bir role sahip olan tımar sisteminin askerî açıdan olduğu kadar toprak düzeninin işleyişi açısından da öneminden ve bu sistemin işleyişinde zaman içerisinde meydana gelen bozulmalardan bahsedilmiştir.
Bu yazımızın amacı, yüzyıllar boyunca işleyen ve Osmanlı İmparatorluğu’nda hem mali hem de tarım sistemi olarak yararları olan tımar sisteminin ne olduğunu anlamaktır. Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşunda büyümesine büyük katkılar sağlayan ve bunun yanı sıra çoğu açıdan yararlı olan bu sisteminin bozulmasına sebep olan etmenleri araştırmaktır. Bu yazımızın önemi, tımar sistemi hakkında zaten bir hayli kaynak bulunduğu için bu sistemin bozulmasına neden olan etmenlere ışık tutmaktır.
Günümüze kadar Osmanlı Devleti’nin yürütülmesi için gerekli olan ekonomik ve askeri ortamın nasıl sağlandığı hakkında birçok yazı yazılmıştır. Aynı şekilde tımar sistemi hakkında da yazılmış birçok kaynak bulunmaktadır. Ancak bu kaynaklar genel olarak tımar sisteminin işleyişi hakkında yazıldığı için bu sistemin nasıl ve neden sona erdiği konusunda fazla kaynak yoktur. Tımar sistemi Osmanlı Devleti’nin gelişmesi için çok önemli bir sistemdi. Bu sistemin bozulması için Osmanlı Devleti’nin gerileme döneminde olması gereklidir.
Bu Yazının İçindeki Başlıklar:
Tımar Sisteminin Bozulması
Öncelikle askerî açıdan tıkanma göz önünde bulundurulursa, askeri teknolojide meydana gelen değişikliğin Osmanlı Devleti ordusunun en temel asker birimini olan sipahinin değerini kökünden değiştirmiş olduğu tespit edilebilir. Kendisinden önceki imparatorluklarda olduğu gibi yeni fetihlere bağlı bulunan Osmanlı Devleti’nde ateşli silah teknolojisi gelişinceye değin sipahiler, Osmanlı Devleti’nin savaşlardaki başarı düzeyini belirleyen esas asker olma özelliğini korumuştur. Ancak üzenginin icadı orta çağ Avrupa’sındaki savaşlarda süvariyi ön plana çıkardığı gibi, savaşlarda ateşli silahların kullanılmaya başlanması da piyade birliklerin süvari birliklerinin yerini almasını zorunlu bırakmıştır.
Ateşli silahların icat edilmesiyle artık savaş teknolojisinde bir zorunluluk halini alan bakım, uzmanlaşma ve askeri eğitim gibi yeni gelişmeler, sipahilerin mevcut ekonomik sınırlarını aşan bir mali yük ile yeni bir örgütlenme sistemini gerekli kılmıştır. Sipahilerin savaşçı niteliğinin azalmasıyla askeri birliklerin durumunda önemli bir değişiklik olmuştur. 1560 yılında 40 bin olan kapıkulu askeri sayısı 1623 yılında 100 bine ulaşmıştır. Başka bir deyişle sipahileri gerekli kılan teknolojik gelişme düzeyinin değişiklik göstermesiyle Osmanlı Devleti’nin ordusunu oluşturan sipahilerin oluşturduğu toplama birliklerinin yerini paralı askerlerin oluşturduğu hassa ordusu ve düzenli ordu almıştır. Bu sebeple tımar sisteminin gerekçelerinden olan askeri neden ortadan kalkmıştır. Askeri faktör tımar sisteminde önemli bir faktör olduğu için tımar sistemi giderek bozulmaya başlamıştır.
Tımar Sistemi Ne Zaman Bozuldu?
Osmanlı Devleti bu süreçte neredeyse hiçbir gelir kazanamadığı için halihazırda var olan topraklarını savunmak için gerçekleştirdiği masraflı ve uzun süreli seferlerin maliyetini dengeleyebilmek, verimsiz hale gelen ve önemini kaybeden sipahiler ordusu yerine en az diğer ülkeler gibi ateşli, güçlü silahlar bulunan daimî merkez ordusu oluşturma amacıyla her zaman paraya ihtiyacı vardı. Hazinenin paraya olan ihtiyacı ve bu ihtiyaca bağlı olarak yürütülen baskıcı siyasetler, tımar sisteminde yeni yaptırımları öne çıkardı.
Tımar Sistemi değim sürecinden geçerken, sipahi sayısı da gitgide azalıyordu. Dirliklerin sipahiler yerine sistemin işleyişine uygun olmayan kişilere verilirken, sipahilerden boşalan boşlukları ücretli askerler doldurmaya başlamıştır. Bu durum, tımar sistemindeki değişimin bir bozulmadansa yeni koşulların bir zorlaması olduğunu göstermektedir.
Tımar sistemi 15. Yüzyıl’ın ikinci yarısından başlayarak Batı Avrupa’daki teknolojik gelişmelere bağlı olarak gerilemeye başlamıştır. Kurumsal yapısındaki durağan işleyiş şartlarını işleyen bir şeye çeviremediği için 16. Yüzyıl’ın sonlarına gelindiğinde Osmanlı Devleti’nin artık üzerinden atması gereken bir sosyo-ekonomik yüke dönüşmüştür. Sistemde meydana gelen tıkanmayı teknolojik, ekonomik ve askeri faktörlerin yardımıyla açıklamak mümkündür. Tüm bunlar Tımar Sisteminin bozulmasının nedenleri arasında yer almaktadır.
Tımar Sistemi Neden Bozuldu?
Osmanlı İmparatorluğu’nda tımar sisteminin bozulmasına yol açan birçok faktör vardı. Tımar sisteminin bozulmasının ana nedenlerini maddeler halinde ayrıntılı olarak şöyle sıralayabiliriz;
- Tımarların Kalitesinin Düşmesi: Zamanla, tımar sistemiyle verilen toprakların kalitesi azalmıştır. İlk dönemlerde sipahiler, verimli ve gelir getiren topraklar alırken, zamanla daha az verimli ve değersiz topraklar verilmeye başlanmıştır. Bu durum, tımar sahiplerinin gelirlerinin azalmasına ve askeri hizmetlerini yeterince yerine getirememelerine neden olmuştur.
- Tımar Sisteminin Kötüye Kullanılması: Bazı devlet görevlileri, tımar sistemini kişisel çıkarları için istismar etmiştir. Tımarlar, görevliler tarafından yetersiz bir şekilde dağıtılmış, satılmış veya kiralanmıştır. Bu durum, tımar sahiplerinin mülkiyet haklarının zedelenmesine ve sistemde adaletsizliklere yol açmıştır.
- Tımar Sahiplerinin Askeri Görevlerini Yerine Getirememesi: Tımar sahipleri, askeri hizmetlerini yerine getirmekte yetersiz kalmışlardır. Bazı tımar sahipleri, askeri görevlerini yerine getirmek yerine topraklarını kiralamış veya işlettirmiştir. Bu da Osmanlı İmparatorluğu’nun askeri gücünü zayıflatmış ve savunma sistemini etkilemiştir.
- Sipahi Sınıfının Gücünün Azalması: Sipahi sınıfı, Osmanlı İmparatorluğu’nun askeri elitini oluşturuyordu. Ancak zamanla sipahilerin gücü azalmış ve yeni askeri güçler ortaya çıkmıştır. Yeni dönemde topçu, yeniçeri ve donanma gibi askeri birimler daha etkili hale gelirken, sipahilerin askeri önemi azalmıştır.
- Ekonomik ve Demografik Değişimler: Osmanlı İmparatorluğu’nda ekonomik ve demografik değişimler tımar sisteminin bozulmasına katkıda bulunmuştur. Nüfus artışı, toprak talebinin artmasına yol açmış ve bu da tımarların daha küçük ve verimsiz hale gelmesine neden olmuştur. Aynı zamanda, ticaretin ve şehirlerin büyümesi, ekonomik faaliyetlerin merkezini tımar sistemine dayalı köy ekonomisinden uzaklaştırmıştır.
- Avrupa’nın Gelişen Savaş Teknolojisi: Avrupa’nın gelişen savaş teknolojisi, Osmanlı İmparatorluğu’nun askeri gücünü geride bırakmıştır. Tımar sistemi, yeni askeri gereksinimlere cevap verememiş ve Avrupa güçlerine karşı etkisiz kalmıştır.
Bu faktörler, tımar sisteminin bozulmasına ve Osmanlı İmparatorluğu’nun toprak yönetiminde köklü değişikliklere yol açan bir dizi soruna işaret etmektedir.
Osmanlı Devleti’nde yüzyıllar boyunca uygulanmış toprak ve vergi sistemi olan tımar sistemi, Osmanlı Devleti’nin göçebe Türk aşiretlerinden kurulmuştur. Göçebe yaşamdan yerleşik tarıma geçen bir topluluğun tımar sistemi gibi bir modelin yokluğunu hissetmiş olmaları normaldir. Tımar sistemi bazı tarihçilere göre eski devletlerdeki ikta sistemine dayanırken, başka tarihçiler ise savaşçı ve göçebe bir aşiretin Bizans’ın tüm ekonomik, siyasi ve idari kurumları taklit etmesinden doğmuştur. Tımar sistemini yürüten devlet, halk ve sipahi olmak üzere üç temel kısım vardır. Tımar sahibi sipahi, kendisine verilen toprağı işler, topraktan gelen gelirin bir kısmını kendi giderleri için kullanır. Kalan kısmı ile asker eğitip savaşlara katılmaktadır. Halksa üzerinde yaşadığı toprakları ekip, vergisini sipahiye vermektedir.
16. Yüzyıl’ın ikinci çeyreğinden itibaren Osmanlı Devleti dış ve iç güçlerden etkilenmiştir. Büyük bir değişim sürecine girmişti. Bu değişimden tımar sistemi de etkilenmiştir. Dış etkenlerde önemli bir yere sahip olan gelişme Avrupa’da yaşanan hızlı nüfus artışı ve fiyat devrimidir. Bu durum, hızla enflasyon dönemine başlamış olan Osmanlı’da tarım ürünlerinin de fiyatlarının artmasına sebep olmuştur. Tımar sistemi 15. Yüzyıl’ın ikinci yarısından itibaren Batı Avrupa’daki teknolojik gelişmelere bağlı olarak gerilemeye başlamıştır. Devamında durağan işleyiş şartlarını işleyen bir şeylere çeviremediği için 16. Yüzyıl’ın sonlarına doğru Osmanlı Devleti’nin artık üzerinden atması gereken bir yüke dönüşmüştür.
Tımar sisteminin bozulmasının nedenleri arasında askeri, teknolojik, ekonomik ve demografik gelişmeler vardır. Ateşli silahların icat edilmesiyle savaş teknolojisine yeni zorunluluklar gelmiştir. Sipahiler bu zorunlulukları karşılayamamıştır. Ekonomik açıdan bu zorunlulukları karşılamayan sipahiler tımar sisteminin bozulmasının sebeplerden birisidir. Tımar sisteminin işleyişinde yaşanan aksamalar Osmanlı Devleti’ni kaynak bulma arayışına yönlendirmiştir. Bu arayış sonucunda topraktan kazanılan gelirlerin ödeme karşılığı bazı şahıslara satılmasına dayanan iltizam yöntemi ortaya çıkmıştır. Bu yöntem çerçevesinde, tarımsal gelirlerin toplanması bir, üç ve daha sonralarında ise beş yıllık dönemler için satışa çıkarılmıştır.
19. Yüzyılda Batı Avrupa’daki tarım verimlilik, üretim artışı ve teknolojik gelişme bakımından çok büyük atılımlar yapmıştır. İltizam yöntemi ile hazineye kaynak aktarma çabaları, Osmanlı Devleti’nin tarım sisteminin gelişme yöntemlerini ve üretim gücünü köreltmiştir. Yıllar geçtikçe artan bütçe açıkları Osmanlı Devleti’nin iltizam yöntemini uygulayan kişilere karşı bir önlem almasıyla sonuçlanmıştır.
Tımar Sisteminin Bozulmasının Nedenleri
- Tımar arazilerinin yasal koşulları sağlamayan kişilere verilmesi
- Tımar arazileri elinden alınananların karşılaştığı ekonomik zorluklar
- Celali Ayaklanmaları sonucu çiftçinin topraklarını işleyememesi
- Tımarlı sipahilerin modern ordular karşısında başarısız olması
- Yeni toprakların ele geçirilememesi (yeni tarım alanlarının oluşmaması)
- Tımar arazilerinden alınan vergi gelirinin açık artırmayla satılması (İltizam Sistemi)
- Savaşların uzun sürmesi ile savaş zamanının tarım faaliyetleri ile çakışması
- Tımar arazilerinin düzgün işletilememesi sonucunda vergilerin azalması
- Vergilerin azalması sonucunda halktan yeni ve yüklü vergilerin alınması
- Yüklü vergileri ödeyemeyenlerin köyden kente göçmesi
- Kentlere göçün sonucunda kentlerde işsizliğin ve suçların artması
Tımar Sisteminin Bozulmasının Teknolojik Nedenleri
Tımar sisteminin bozulmasına neden olan teknolojik faktör, tımar sistemine dayalı olan toprak sistemini yeniden düzenlemesinin teknolojik bakımdan yenilikleri engelleyici yapısal boyutuyla ilgilidir. Tımar sistemi gibi doğrudan doğruya üreticinin ihtiyaçlarını karşılayıp, bu ihtiyaçlardan arta kalan kısmının ise sipahilere aktarılmasını sağlayan bir sistemde kayda değer bir üretim artışı gözlenemez. Bu sebeple bir toprak sisteminin, Batıdaki sisteme zıt şekilde teknolojinin gelişmesine izin vermeyen bir yapısı olması oldukça önemlidir. Sonuç olarak teknolojik yenilikleri desteklememesi tımar sisteminin bozulmasının önemli bir sebebidir.
Tımar Sisteminin Bozulmasının Ekonomik Nedenleri
Tımar sisteminin bozulmasına sebep olan ekonomik faktör ise 16. Yüzyılda durgunluk gösteren fetihler ve bu durgunluğu bitirmek için gösterilen çabalarla bağlantılıdır. Osmanlı Devleti 16. Yüzyılın sonlarında coğrafi konumda büyüyebileceği en son sınırlara ulaşmıştır. Osmanlı Devleti’nin o zamanlardaki besleme ve ulaşım koşulları göz önünde bulundurulduğunda sınırlarını daha da genişletmek için fetihte bulanabilmesinin teknolojik açıdan güçlüğü yanında ekonomik açıdan da fazlaca zorluğu bulunmaktadır. Bu durumda toplanan vergiler haricinde merkezin en önemli gelir kaynaklarından birini oluşturan fetihlere bağlı ganimet geliri de ortadan kalkmıştır. Merkez bu koşullarda gittikçe artan masrafların karşılanabilmesi için ganimet gelirinin yerine geçebilecek bir gelir kaynağı oluşturmalıdır. Bu koşulda merkez tarımsal alanda artanlardan aldığı payı arttıracaktır. Bunun da tımar sahibini olumsuz yönde etkileyeceği oldukça açıktır. Çünkü teknolojik gelişmelerin olmadığı koşullarda verginin artışı yönündeki baskı üretkenliği azaltacağından, sipahilerin elde ettiği payın da kısılmasına yol açacaktır. Bu pay kısılması nedeniyle de tımar sistemi bozulmaya yüz tutmuştur.
Tımar Sisteminin Bozulmasının Demografik Nedenleri
Tımar sisteminin bozulmasının demografik faktörü ise, 16. Yüzyıl’da ortaya çıkan nüfus artışı ile ilgilidir. Fetihler sonucunda merkezi devletin güçlenmesi ile Osmanlı Devleti’nin topraklarında sosyal düzen sağlanmıştır. Bolluğun artmasına uygun ortam yaratılmıştır. Bu bolluk artışı ise önemli bir nüfus artışı ile sonuçlanmıştır. Bu dönemde Osmanlı Devleti’nde neredeyse yüzde yüzlük nüfus artışı gerçekleşmiştir. İlk başlarda tarımsal üretimi destekleyen bu nüfus artışı, zamanla fazla artmasından ötürü kaynak yetersizliğine neden olmuştur. Fazlaca artan nüfus giderek nüfus baskısına dönüşmüştür. Üretimi engellemeye başlamıştır. Topraklardan elde edilen tarımsal kaynaklar nüfus artışı karşısında yetersiz kalınca Osmanlı Devleti 16. Yüzyıl’ın sonlarına doğru ciddi bir maddi kayıp yaşamıştır. Sonuç olarak nüfus artışı, Osmanlı Devleti’nin tarımını hem sosyal hem de ekonomik bakımdan önemli şekilde sarsmıştır. Tımar sistemini zayıflatan temel faktörlerden birisi haline gelmiştir.
Tımar Sisteminin Bozulmasının Sonuçları
Tımar sisteminin işleyişinde yaşanan aksamalar Osmanlı Devleti’nin ekonomisini zorunlu olarak çabuk ve daha güvenilir kaynak bulma arayışına yönlendirmiştir. Bu arayış sonucunda topraktan kazanılan gelirlerin peşin bir ödeme karşılığında şahıslara satılmasına dayanan iltizam yöntemi yürürlüğe koyulmuştur. Bu yöntem çerçevesinde, tarımsal gelirlerin toplanması en başta bir ile üç, daha sonralarda ise beş yıllık dönemler için satışa çıkartılmıştır.
19. Yüzyılda Batı Avrupa’daki tarım verimlilik, üretim artışı ve teknolojik gelişme bakımından çok büyük atılımlar yapmıştır. Bu dönemde iltizam yöntemi ile hazineye kaynak aktarma çabaları, Osmanlı Devleti’nin tarım sisteminin gelişme yöntemlerini ve üretim gücünü çok kısa bir sürede köreltmiştir. Yıllar geçtikçe artan bütçe açıkları Osmanlı Devleti’nin, iltizam yöntemini uygulayan kişilerin yıkıcı uygulamalarına karşı kalıcı ve etkin bir önlem almasına ve doğrudan vergi almaya engel olmuştur.
Özetlemek gerekirse, tımar sisteminin bozulması Osmanlı Devleti’nin ekonomi sisteminin değiştirmiştir. Bu değişim sonucunda Osmanlı Devleti’nde tımar sistemine ters düşen yeni sistemler ortaya çıkmıştır. Bu sistemler zamanla alınan önlemlere rağmen, üretici güçleri zayıflatmıştır. Uzun dönemde kamusal gelirlerin azalmasına sebep olmuştur.
Not: Bu konuyla ilgili olarak Tımar Sistemi Nedir? Tarihi ve Özellikleri başlıklı yazımızı da inceleyebilirsiniz.
