Tarihin Kaynakları Nelerdir? Kaynakların Sınıflandırılması

Bu yazımızda Tarihin kaynakları nelerdir? Birinci elden ve ikinci elden kaynak nedir? Tarihi kaynaklar nasıl sınıflandırılır? Tarihi bir olayın aydınlatılmasında hangi kaynaklar daha güvenilirdir? sorularını yanıtladık. Ayrıca tarihin kaynaklarına “yazılı, sözlü, sesli, görüntülü, gerçek eşya ve nesneler, kalıntılar” kategorilerinde örnekler verdik.

Tarih, geçmiş zamanda olmuş olayların güvenilir kaynaklar ile eskiden neler olduğunu bulup bu olayları yorumlamadır. Bu güvenilir kaynakları bulmak ve yorumlamak pekte kolay bir iş değildir. Günümüzde okuyucuya çok fazla yanlış bilgi aktaran kaynak vardır. Tarih konusunda da bu tarz kaynaklar vardır.

Tarihin Kaynakları Nelerdir?

Tarih için bulabileceğiniz kaynaklar gayet fazladır ama bunlardan bazıları güvenilirdir. Bu kadar kaynak varken güvenilir kaynaklar bulmak tarihçiler için zorlaşmıştır ve bir sınıf ayrımını zorunu hale getirmiştir. Bir de tarih herhangi bir deney gibi bir şeyin sonucunda çıkmadığından dolayı tarihin belirlenmesi için sadece kaynaklardan yararlanabilir. Bu sebeplerden dolayı tarihin belirlenmesinde rol alan kaynaklar sınıflandırılmıştır. Tarihin kaynakları; yazılı kaynaklar, sözlü kaynaklar, kalıntılar, çizili sesli ve görüntülü kaynaklar, birinci elden kaynaklar ve ikinci elden kaynaklar olmak üzere ayrılır. Yazılı kaynaklar adı üstünde yazılı olan kaynaklar yani kitabeler otobiyografiler, hatıralar, fermanlar, antlaşmalar, mektuplar, kanunlar, sözlükler, şiirler ve paralar olarak söyleyebiliriz.

Sözlü kaynaklar ise eskiden birinin söylediği ve günümüze kadar gelebilmiş kaynaklar yani destanlar, hikâyeler, efsaneler, mitoslar, şiirler ve atasözleri olarak söylenebilir. Kalıntılar ise arkeolojik çalışmalar sonucunda elde edilen kaynakalardır. Bu kaynaklar sadece binalar değil, arkeolojik çalışmalar sonucu ortaya çıkan silahlar, giysiler ve ev eşyaları gibi aletleri de içerir. Çizili sesli ve görüntülü kaynaklar ise eski haritalar, kasetler, plaklar, resimler, minyatürler, fotoğraflar, heykeller, filmler, ses kasetleri gibi örnekler verebiliriz. Bu kaynakların yanı sıra daha genel olan kaynak türü olan birinci elden kaynaklar ve ikinci elden kaynaklar vardır.

Bunlar yukarıda örneğini verdiğimiz ve aşağıda daha da detaylı bahsedeceğimiz kaynaklara göre daha genellerdir ve içlerinde daha fazla kaynak barındırırlar. Birinci elden kaynaklar, anlattığı veya açıklama getirdiği olayın yaşandığı dönemde yapılmış yani o döneme ait kaynaklardır. Birinci elden olan kaynaklara Orhun Kitabeleri örnek verilebilir. Çünkü zamanını anlatan bir kaynaktır. Örneğin geçmişte yaptığı bir saldırıyla veya yaptığı kötü bir şeyle alakalı çıkarıldığı mahkemede konuşulanların yazıldığı mahkeme kağıtları da birinci elden kaynaklar olarak sayılır. Yani birinci elden kaynak olması için zamanını anlatması gerekir. İkinci elden kaynaklar ise anlattığı veya açıklama getirdiği olayın yaşandığı zamandan sonra yaşanan olaylardır veya birinci elden kaynaklardan türetilmiş kaynaklardır. Bu kaynağa örnek olarak Atatürk’ün yazdığı ve cumhuriyetin kurulmasını anlatan “Nutuk” kitabı ikinci elden kaynak olarak değerlendirilir çünkü cumhuriyetin kurulduğu dönemden sonra yazılmış bir kitaptır.

Tarihi Kaynaklara Örnekler

Yukarıda bir sürü kaynak türü ve o kaynak türleri nelerdir onları konuştuk. Peki hangi tarz kaynaklar hangi tür sınıfına girer ve hangi türdeki kaynaklara daha çok rastlanır gibi soruları yanıtlamış olacağız. Tarihin kaynakları yazılı, sözlü, sesli, çizili, görüntülü, gerçek eşya ve nesneler, kalıntılar kategorilerinde incelenmektedir.

Yazılı Kaynaklar

İlk başta yazılı kaynaklardan başlayalım çünkü en çok rastlayabileceğimiz kaynak yazılı kaynaklardır. Bu kaynak türüne örnek olarak gazeteler, arşivler, makaleler, dergiler, edebi eserler, kanunlar, kararnameler, devletin yaptığı antlaşmalar, faturalar, yazışmalar kısacası akla gelebilecek olan tarih ile alakalı her türlü yazılı nesne yazılı kaynak olarak sayılır.

Sözlü Kaynaklar

Sözlü kaynaklar ise yazılı kaynaklara nazaran daha az güvenilirdir çünkü söz uçar yazı kalır. Sözlü kaynaklar genel olarak insanların söylediği sözlerden oluşmaktadır. Sözlü kaynaklara örnek olarak söylenmiş ve dilden dile gelmiş şiirler, hikayeler, efsaneler, mitoslar, destanlar, fıkralar ve atasözleridir. Dediğim gibi sözlü kaynaklar çokta güvenilir kaynaklar değildir çünkü günümüze gelene kadar değişme olasılığı çok fazladır.

Kalıntılar

Kalıntılara gelecek olursak, kalıntılar genel olarak güvenilir kaynaklar diyebiliriz çünkü araştırmacılar tarafından onaylanmış eskiye ait nesnelerdir. Artık teknoloji sayesinde sadece bir tane kemik sayesinde canlının bütün vücuduyla alakalı bilgi edinilebilmektedir ve bu kalıntıları ayrı değerli hale getirmiştir. Bu kalıntılar sadece bir kemik olmasına gerek yok. Her türlü cisim olabilir.

Nesneler

Nesneler ise yine yazılı kaynaklar gibi çok geniş bir kaynak türüdür. Tarihle alakalı gerek bir silah olsun gerek bir saat olsun gerek de bir kağıt parçası olsun, bir nesne olduğundan dolayı bu kaynak türüne girer diyebiliriz.

Çizili Kaynaklar

Çizili kaynaklara örnek verecek olursak eski insanların mağaralara çizdikleri resimler, rönesans dönemini anlatan bir tablo veya yine tarihi bir olayı anlatan herhangi bir çizim olabilir. Zaten adından da anlaşılacağı üzere çizim olmak zorundadır.

Sesli Kaynaklar

Sesli kaynaklar ise bir devlet başkanının halkına seslenmek için konuşması gibi kaynaklar olabilir. Örneğin Trump, halkına seslenmek için sahne başına geçip konuşmaya başlarsa bu hem görüntülü kaynak hemde sesli kaynak olur.

Görüntülü Kaynaklar

Sona kalan kaynak ise görüntülü kaynaktır. Bir askerin bir tank yanında çekilmiş fotoğrafı, bir başkanın yaptığı bir yenilik ile alakalı yayınladığı bir fotoğraf yada bir roketin uzaya çıkarken çekildiği bir video görüntülü kaynağa girer.

Birinci Elden ve İkinci Elden Kaynak Nedir?

Yukarıda birinci elden kaynaklar ve ikinci elden kaynaklarla alakalı küçük de olsa biraz bilgi versem de bu tarz bir sürü kaynaklar vardır. Birinci elden kaynakları ve ikinci elden kaynakları birbirinden ayıran en temel özellik birinin anlattığı dönemde oluşturulması, diğerinin ise anlattığı dönemden sonra oluşturulmasıdır. Yani aralarındaki en büyük fark birinin anlattığı ve oluşturulduğu tarihin aynı olması, diğerinin ise anlatıldığı ve oluşturulduğu tarihlerin farklı olmasıdır. Birinci elden kaynaklar ikinci elden kaynaklara nazaran daha güvenilirdir.

Bunun sebebi birinci elden kaynakların, anlattığı olayın yazıldığı zamanda oluştuğundan dolayı o zamanı daha iyi anlatır ama ikinci elden kaynaklarda tam tersi olduğundan dolayı anlattığı olayla alakalı bazı detaylar eksik veya yanlış anlatılmış olabilir. Veya ardından yaşanan olay, yazarın yorumuyla anlatılmış olabilir. Ondan dolayı ikinci elden kaynağın değişim göstermesi veya yanlış bilgi anlatması daha olası olduğundan dolayı birinci elden kaynaklara daha çok güvenilir. Bu birinci elden kaynaklar yüzde yüz güvenilirdir demek değil, sadece birinci elden kaynakların daha güvenilir olduğunu söylemektir. Artık birinci elden kaynak nedir ve ikinci elden kaynak nedir iyice öğrendiğimize göre, bunun örneklerine bakmaya başlayabiliriz.

Birinci Elden Kaynak Nedir?

Yukarıda da söylemiş olduğum Orhun Kitabeleri gibi bütün devlet evrakları birinci elden kaynaklar olarak sayılır. Gerek bir mahkeme kağıdı olsun, gerek gerçekleşen bir ticaret anlaşmasının belgesi olsun, gerek mahkemede alınan bir karar ile alakalı bir belge olsun hepsi birinci elden kaynak olarak geçer. Bunun sebebi olay olurken tutulduğundan dolayıdır. Hem birinci elden olduğundan dolayı hem de devlet kaynaklı olduğundan dolayı güvenilir olacaklarını söyleyebiliriz. Devlet belgeleri harici örnekler gazeteler, eski paralar, heykeller, kitabeler, fosiller, silahlar ve kıyafetler gibi o günü o günde yansıtan eşyalardır.

İkinci Elden Kaynak Nedir?

İkinci elden kitaplar daha çok bazı insanlar tarafından birinci elden kaynaklar derlenerek oluşturulmuş kitaplardır. Örneğin Osmanlı Devletinin kuruluşunu anlatan ama günümüzde yazılmış kitaplardır. Bu tarz kitaplar yazılırken birinci elden kaynaklar baz alınarak yazılır. Yukarıda da örnek verdiğim Nutuk kitabı gibi olayları yaşayan bir kişi tarafından yazılmış da olabilir ama bu, o kaynağın ikinci elden kaynak olma gerçeğini değiştirmez.

Tarihi Kaynaklar Nasıl Sınıflandırılır?

Bu konu başlığıyla alakalı zaten giriş paragrafında konuşmuştuk ama birinci elden kaynaklar ve ikinci elden kaynakları konuştuktan sonra konuşmamız gerektiğini fark ettim. Bu başlıktan hemen önce konuştuğumuz başlıktaki birinci elden ve ikinci elden kaynak türleri aşırı genel kaynak türleriydi. Şimdi ise ilk başlıkta bahsettiğimiz kaynaklara bakacağız.

Tarihin kaynakları birinci elden kaynaklar ve ikinci elden kaynaklar harici yazılı kaynaklar, sözlü kaynaklar, kalıntılar, gerçek nesneler, çizili, sesli ve görüntülü kaynaklar olmak üzere ayrılır. Sözlü kaynaklar adı üzerinde önceden birinin söylediği ve ağızdan ağıza günümüze kadar gelmiş olan kaynak türüdür. Güvenilirliği azdır çünkü söz uçar yazı kalır. Ondan dolayı söylenen sözlerin bir kısmının unutulmuş olması yada yanlış aktarılması olasılığı yüksektir. Ondan dolayı sözlü kaynaklar çokta tercih edilmez ama tercih edildikleri yerler de vardır. Yazılı kaynak ise yine adı üstünde yazılı olan kaynaklardır. Yazının icadından beridir insanlar yazıyı yoğun olarak bilgi kaydetmek için kullandığından dolayı tarihin kaynağı olarak çok iyi iş yapmaktadır diyebiliriz. Kalıntılar ise arkeolojik çalışmalar sonucu çıkan, geçmişe ait cisimlerdir. Bu kalıntılardan çok fazla bilgi edilebilir çünkü genelde eski insanlara aitlerdir ve o zamanda yapılmışlardır.

Nesneler ise gerek arkeolojik çalışmalar sonucu olsun gerek de başka araştırmalar sonucu elde edilen nesnelerdir. Bu nesneler de kalıntılar gibi eski zamana ait çok fazla bilgi saklamaktadır. Bu nesneler geçmişteki insanların kullandıkları nesneler olduğundan dolayı dediğim gibi çok fazla bilgi içermektedir. Çizili kaynaklar ise eski insanların mağaralara çizdiği resimler gibi çizimle oluşmuş kaynaklardır. O zamana ait yapılmış ünlü bir tablo da olabilir. Yani adından da anlaşılacağı üzere çizili olsun yeter. Görüntülü kaynaklar ise eski bir olaya ait, örneğin bir savaş, bir uzay mekiğinin fırlatılışı, bir başkanın konuşmasının görüntüleri gibi görüntü kaydıyla elde edilmiş kaynaklardır. Bunların illa video olmasına gerek yoktur. Fotoğraf da olabilirler. Dediğim gibi bu kaynak türleri birinci elden kaynaklar ve ikinci elden kaynaklar kadar geniş kaynak türleri değildirler ama daha detaylıdırlar. Aslında kaynaklar karışmasın diye bu tarz kaynak türleri yapmış olabilirler.

Hangi Tarihi Kaynaklar Güvenilirdir?

Bir sürü kaynak ve o kaynaklarla alakalı örneklerle alakalı konuştuk. Peki bu kaynaklardan hangisi ne kadar güvenilir olabilir? Bildiğiniz üzere günümüzde teknolojinin ve bununla beraber birçok şeyin gelişmesiyle bazı şeylerin sahtelerini yapması kolaylaştı. Yani önceden güvenilir olan çoğu kaynak, güvenilirliğini yitirdi.

Yazılı kaynaklarda iyi uzmanlar tarafından onaylanmış ve üzerine araştırması yapılmış belgelere güvenebilirsiniz. Yada devletler arası yapıldığı kesin olarak bilinen yazılı kaynaklara da güvenebilirsiniz. Ama bu, her yazılı kaynağa güveneceğiniz anlamına gelmez. Artık yalan belgeler çoğunluktadır ondan dolayı her önümüze gelen yazılı ve resmi görünümlü belgeye kanmamalıyız. Bir diğer kaynak olan sözlü kaynak genel olarak zaten çokta güvenilir bir kaynak türü değildir ama bazı kalıplaşmış sözlü kaynak türünden olan türlere güvenebilirsiniz. Kalıntılara gelecek olursak, kalıntılar genel olarak işinde profesyonel uzmanlar tarafından yapılan arkeolojik çalışmalar sonucu ortaya çıkan kaynaklardır. Ondan dolayı güvenilir diyebiliriz. Ama her şeye kanmamak gerek. Bazı cisimler bazı insanlar “kalıntı” adıyla tanıtılmaktadır ve onlara kanmamak gerekir.

Çizili kaynaklara gelecek olursak yine uzmanlar tarafından yapılmış araştırmalar sonucu eskiden çizildiği kanıtlanmış kaynaklara güvenebilirsiniz. Ama örneğin herhangi birinin bir mağaraya çöp adam çizip, insanlara burada eski insanlar yaşamıştı diyerek insanları kandırması gibi durumlarla da karşılaşabilirsiniz. Ondan dolayı uzmanların dediğine göre hareket etmelisiniz. Sesli kaynaklar ise yine çoğunluk tarafından veya onu söyleyen kişi olarak kabul edilen kişi tarafından “evet ben bunu dedim” diyorsa veya artık yaşamıyorsa ama araştırmacılar “evet bu adam bunu demiş” diyorsa güvenebilirsiniz. Ama artık teknolojinin gelişmesiyle seslerde oynamalar yapılarak başkasının sesleri kullanılarak yada başkasının söylediği laflar çarpıtılarak yayınlanabilmektedir. Bu tarz konulara dikkat edilmelidir. Görüntülü kaynaklarda ise güvenilir kişiler tarafından yayınlandıysa veya onaylandıysa güvenilirdir. Kısacası her türlü kaynak türünde, uzmanlar veya bilir kişiler ne diyor, o dikkate alınmalıdır. Eğer kesin olarak güven veren bir şey yoksa o kaynak genel olarak güvenilir değil diyebiliriz.

Yani önemli olan işinde uzman olan insanların diyeceği şeyler, kaynağın güvenilir olup olmamasında en büyük etkendir. Herhangi bir, işinde uzman olan bir kişi tarafından onaylanmamış hiçbir kaynak güvenilir değildir.

Not: Tarihin kaynakları konusuyla ilgili olarak Tarihin Konusu Nedir? Tarihin Konusuna Örnekler başlıklı yazımızı da inceleyebilirsiniz.