Kars Antlaşması Nedir? Maddeleri, Sonuçları ve Önemi

Kars Antlaşması nedir? Kars Antlaşması, 13 Ekim 1921’de Sakarya Savaşı’ndan sonra Sovyet Rusya’nın aracılığıyla Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan ile TBMM arasında imzalanmıştır.

Bu yazımızda Kars Antlaşması ne zaman, nerede, niçin ve kimler arasında imzalandı? Kars Antlaşması’nın tüm maddeleri nelerdir? Maddelerini yorumlayınız. Kars Antlaşması önemi ve özellikleri nelerdir? Kars Antlaşması Türkiye sınırı nasıl çizilmiştir? sorularını yanıtladık.

Kars Antlaşması Nedir?

1. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla Kafkasya sık sık karşı karşıya kaldığı çatışmalarla bir kez daha karşı karşıya kalmıştır. Osmanlı Devleti’nin Rusya ile savaştığı kesimlerde sivil, silahsız halka Ermeniler tarafından zarar verilmiştir. Osmanlı Devleti, Mondros Ateşkes Antlaşması sebebiyle Kafkasya’ya çekilirken, Rusya ise aynı bölgeye 1917 yılında yaşadığı Bolşevik İhtilali nedeniyle çekilmiştir. İngiltere ise bu bölgeye çekilmiştir. İki devlet olan Osmanlı Devleti ile Rusya arasına Kafkas Seddi’ni kurmuştur. O dönemlerde Milli Mücadele aşamalarında olan Türkiye, Rusya’dan yardım talep etmek zorunda kalmıştır. Bu yardım istediği Rusya kabul etmiştir. Bu doğrultada Türkiye’nin de arzu ettiği gibi Gürcistan üzerine askeri harekat düzenlemiştir.

Aynı doğrultuda Türkiye de Ermenistan üzerine askeri harekat düzenlemiştir. Bu birliktelikler üzerine rejim hareketlerinden yeni kurtulan Rusya ile yeni bir devlet olma yolunda ilerleyen Türkiye 1921 yılında Moskova Antlaşması’nın imzalanmasıyla Türk ve Rus barışı sağlanmıştır. Türkler ve Ruslar arasında yaşanan bu barış girişiminden sonra Türkiye, Rusya, Ermenistan, Gürcistan ve Azerbaycan arasında Kars Antlaşması’nın imzalanmasıyla Kafkasya’da bugün de halen devam eden yapının oluşması sağlanmıştır.

1. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti gibi imparatorlukların en çok mücadele ettikleri yerlerden birisi Kafkasya’dır. Ruslar bu bölgede Osmanlı Devleti’ne karşı zaferler kazanarak 16 Şubat 1916 yılında Erzurum ile başlamıştır. Sırasıyla 18 Nisan’da Bayburt, Kelkit ve Trabzon’u işgal etmişlerdir. Ancak çeşitli sebeplerden dolayı yaşamış olduğu Bolşevik İhtilali dolayısıyla 1. Dünya Savaşı’ndan çekilmek zorunda kalan Rusya, 18 Aralık 1917 tarihinde Osmanlı Devleti ile Erzincan Ateşkesi’ni imzalamıştır. Bundan sonra Rusya 3 Mart 1918 tarihinde Brest Litovsk Antlaşması’nı imzalamıştır. 3 Nisan 1918 ve 26 Mayıs 1918 tarihleri arasında Bitlis, Van, Erzincan, Erzurum, Sarıkamış, Kars, Ardahan, Artvin, Batum ve Trabzon tekrardan Türkiye’ye dahil olmuştur. Erzincan Ateşkesi’nin imzalanmasından sonra Bolşevikler 11 Ocak 1918 tarihinde Türk Ermenistanı adlı kararname yayınlamışlardır.

Ancak bu kararname sözde bir kararname olmakla birlikte içinde Ermeniler’in halktan oluşmuş olan bir milis kurulmasını, Moskova’dan atanan bir halk komiseriyle iş birliği gibi konular bu kararnamede geçmekteydi. Bolşevikler bu kararname ile Ermenistan’ı kendi bünyelerine katmak istemişlerdi. Bu isteği Ermenistan için daha cazip hale getirmek için ise Ermenistan’a Doğu Anadolu bölgesinde kendi kendilerini yönetebilecekleri bir devlet kurmaları vadedilmiştir. Tüm bu yaşanan gelişmelerin sonrasında yaşanmış olan olaylarla birlikte Kars Antlaşması’nın imzalanması için gerekli alt yapı sağlanmıştır. Bu antlaşmanın imzalanması zorunlu hale gelmiştir.

Kars Antlaşması Kimler Arasında İmzalanmıştır?

Kars Antlaşması, 13 Ekim 1921 tarihinde Kars’ta Türkiye Büyük Millet Meclisi, Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti arasında imzalanmıştır. Sakarya Meydan Savaşı’nın kazanılmasından sonra imzalanmıştır.

Kars Antlaşması Maddeleri

Kars Antlaşması tüm maddeleri nelerdir? Maddelerini yorumlayalım. Kars Antlaşması yirmi adet maddeden oluşmaktadır.

1. Madde: 16 Mart 1921 günü Türkler ve Ruslar arasında imzalanmış olan antlaşma dışında söz konusu olan bölgedeki topraklar ile Üçüncü Hükümetler arasında yapılmış olan Güney Kafkasya Cumhuriyet’ine ait bütün anlaşmalar geçersiz sayılmıştır.

2. Madde: Antlaşmayı imzalayan devletler, Büyük Millet Meclisi’nce temsil edilen Türkiye Hükümeti tarafından tanınmayan devletleri uluslararası bağıt olarak tanımamaları sağlanmıştır.

3. Madde: Antlaşmanın imzaladığı devletlerin Türkiye’den ekonomik ayrıcalık olan kapitülasyon alamamaları sağlanmıştır.

4. Madde: Türkiye’nin doğu sınırı Rus Genelkurmayı’nın 1/210.000 ölçekli haritasında belirlenmiştir. Bu maddenin ayrıntılarından 1 ve 2 sayılı eklerde bahsedilmiştir.

5. Madde: Türkiye Hükümeti, Azerbaycan Sovyetler Hükümeti ve Ermenistan Nahcivan bölgesinin Azerbaycan koruyuculuğunda olan özerk bir ülke bir ülke oluşturulması konusunda anlaşılmıştır.

6. Madde: Antlaşmanın 4. Maddesinde belirlenen sınırların kuzeyinde kalan Batum Livasına bağlı topraklar ile Batum kenti ve limanı Türkiye’nin belirlediği iki koşul doğrultusunda Gürcistan’a bırakılmıştır.

7. Madde: Türkiye Hükümeti ile Gürcistan Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti Hükümeti arasında geçen bu madde doğrultusunda ortak sınır bölgelerindeki halkın sınırdan Karma bir komisyon kontrolünden geçerek sınırı geçmeleri kolaylaştırılmıştır.

8. Madde: Türkiye Hükümeti ile Gürcistan Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti Hükümeti arasında olan bu madde ile iki ülkenin sınır bölgesinde yaşamakta olan halkın sınırın karşı tarafındaki otlakları kullanabilmeleri sağlanmıştır.

9. Madde: Boğazların durumu kıyı devletlerinin temsilcilerinden oluşan başka bir konferansta konuşulmak üzere ertelenmiştir.

10. Madde: Tarafların birbirlerinin topraklarına savaşım amacı olan, o toprakların hükümet rolünü üstlenmek isteyen grup ve örgütlerin kurulmasına ve amaçlarına engel olacağı kararlaştırılmıştır.

11. Madde: Taraflardan birinin vatandaşının diğer tarafın toprağında bulunması, orada yaşaması durumunda bulundukları ülkelerdeki haklardan faydalanabilmeleri sağlanmıştır

12. Madde: Taraflardan bir vatandaşın başka bir tarafın toprağında yaşaması durumunda yaşayan uyruklar için En Çok Gözetilen Ulus İşlemi uygulamasına izin verilmiştir.

13. Madde: 1918 yılında önce Rusya’ya bağlı olan ancak sonrasında Türkiye’nin egemenliğinde kalan topraklarda yaşayan halktan olup Türk uyruğundan çıkmak istiyorlar ise eşyalarını, mallarını ve paralarını yanlarına alarak ülkeden özgürce ayrılabilmeleri sağlanmıştır. Aynı durum egemenlik hakkı Türkiye’de olup sonrasında Gürcistan’a bırakılan yerlerdeki vatandaşların Gürcistan uyruğundan çıkmak istiyorlar ise eşyalarını ve mallarına ya da bunların tekabül ettiği parayı yanlarına alarak Gürcistan’dan özgürce ayrılabilmeleri sağlanmıştır.

14. Madde: Taraflar, antlaşmanın imzalanmasından sonraki altı ay içinde 1918 ve 1920 savaşları mültecileri ile ilgili özel bir anlaşma yapmaya karar vermişlerdir.

15. Madde: Tarafların, antlaşma imzalandıktan sonra Kafkas Cephesinde yaşanmış olan savaştan dolayı ölen insanlar için karşı tarafın uyrukları lehine tam bir genel af ilan etmeleri yükümlenir.

16. Madde: Taraflar iki aylık bir süre içerisinde topraklarında bulunan eski askerleri ve sivil tutsakları karşılıklı olarak vatanlarına teslim etmeyi kabul etmişlerdir

17. Madde: Taraflar aralarındaki demiryolu gibi bağlantıların kesilmemesi ve kişi ve malların özgürce geçmesi için gerekli önlemleri almak üzerine anlaşmışlardır.

18. Madde: Taraflar arasındaki ilişkilerin güçlenmesi amacıyla antlaşma sonrasında Tiflis’te ilgili ülkelerin temsilcilerinden oluşan bir komisyon toplanmasına karar verilmiştir.

19. Madde: Taraflar antlaşmadan sonraki üç aylık süreçte Konsolosluk Sözleşmeleri yapmayı kabul ederler.

20. Madde: Bu antlaşmanın onay işlemi görmesi ve bu işlemin ise olabilecek en kısa süre içerisinde Erivan’da yapılacağı kararlaştırılmıştır. Antlaşmanın imzalanması ile 6,14,15,16,18 ve 19. Maddelerin ayrı tutulması koşuluyla antlaşmanın onay belgelerinin verişiminin gününde yürürlüğe gireceğine karar verilmiştir.

Not: Kars Antlaşması maddelerinin tamamı aşağıdaki görsele tıklayarak inceleyebilirsiniz.

Kars Antlaşması’nda Türkiye Sınırı Nasıl Çizilmiştir?

Kars Antlaşması’nın 4. Maddesine baktığımız zaman bu konuyla ilgili olduğunu görebiliriz. Maddeden de anlaşılacağı üzere Karadeniz kıyısında bulunan Sarp Köyünden başlayarak Hedis Meta Dağı – Şavyet Dağında suların bölündüğü çizgi – Kani Dağı ve oradan, sürekli olarak, Ardahan ve Kars Sancaklarının eski yönetim sınırlarının kuzeyini ve Arpa Çay ile Aras ırmaklarının talveğini Nizni – Kara Su’yun döküldüğü yere dek izleyen çizgi ile belirlenmiştir.

Acarya, Kuzey ve Güney olmak üzere iki kısma ayrılmıştır ve kuzey kısmı Gürcistan’a verilmiştir. Ancak bu bölgenin özerk bir bölge olması şartı koşunmuştur. Rusların önceden işgal etmiş olduğu bölgelerden olan Çıldır Gölü kuzeyi, Iğdır, Ardahan ve Artvin Ruslar’dan kurtarılmıştır. Türkler o bölgelere yerleşmişlerdir. Ayrıca Batum’un Acarya bölgesinin kuzey kısmında yer almasından dolayı bu bölge belirli şartlar karşılığında Gürcistan’a bırakılmıştır. Bu şartlar Kars Antlaşması’nın 6. Maddesinde açıkça belirtilmiştir.

Kars Antlaşması Önemi ve Özellikleri

Kars Antlaşması önemi ve özellikleri nelerdir? sorusunu yanıtlayalım. Doğu sınırımız kesinleşmiştir. Misak-ı Milli’den ödün verilmiştir. Batum Türk sınırlarına dahil olmamıştır. Ancak bu dahil olamayışa rağmen Türkiye, Batum kentinden ya da Batum’un sahip olduğu limanından yararlanabilecektir. Türk ordusunun Sakarya Savaşı’nda Ermenilere karşı zafer kazanmasının sonucunda imzalanmak üzere hazırlıklara başlanmıştır. Bu durumda Türkiye’nin düşmanlar karşısında başarılı sonuçlar elde ettiğini ve artık düşmanlara korku salmaya başladığının göstergelerinden birisidir. Uzun süreler boyunca süregelmiş olan Ermeni sorunu da bu antlaşma neticesinde sona ermiştir. Ayrıca Moskova Antlaşması’nda sırasında cevapsız kalan sorunlar da Kars Antlaşması ile çözüm bulmuşlardır.