Para Nedir? Paranın Tarihi

Para, insanlar için gerçekten değerli midir? Bu yazımızda ticarette sıkça kullanılan paranın gerçekten insanların yararına bir gelişme olup olmadığı değerlendirilmiştir. Para icat edilmeseydi insanlık şu anda olduğundan daha iyi durumda olurdu argümanını incelediğimiz bu yazımızda ayrıca ticaretin olmazsa olmazı paranın tarihi, insana ve insanlığa olan etkileri incelenip insanların yararına mı yoksa zararına mı bir gelişme olduğu tartışılacaktır. Para tarihi konusuna geçmeden önce ticareti tanımlamakta yarar vardır.

Ticaret Nedir?

Ticaret; ürün, mal ve benzeri şeylerin alım satımına denir. Ürün, mal ve benzeri şeylerin alım ve satımı yıllarca çeşitli yöntemlerle gerçekleştirilmiştir. Günümüzden çok uzun yıllar önce taş devrinde insanlar ticareti mal takası yoluyla gerçekleştiriyordu. Bu yöntem o dönem için oldukça kullanışlıydı ve insanların ellerindeki malları diğer insanlarla değiş tokuş ederek yeni mallar elde etmelerini ve dolaylı yönden gelişmelerini sağlamaktaydı. Fakat zaman ilerleyip insanlar geliştikçe artık takas yöntemi yetersiz kalmaya başlamıştı. Bu yüzden en sonunda altın, gümüş, bakır, arpa gibi şeyler para birimi olarak kullanılmaya başladı. En sonunda Lidyalıların parayı bulmasıyla ticarette büyük bir adım atlandı. Daha sonra Moğolların kağıt parayı icat etmesiyle paranın taşınabilirliği kolaylaştı. En sonunda da dijital ve sanal paraların icadı ile ticaret şu anki durumuna ulaştı. Artık alışveriş insanların hemen elinin ucunda ve ticaret yapmak hiç olmadığı kadar kolay.

Para Nedir?

Para bir hizmetin, ürünün, emeğin ve borcun ödemesinde kullanılabilen ve ödemede kullanılabilmesi bir toplum tarafından kabul görülmüş her şeydir. Gerçekte insanlar bir değeri olduğuna inanmadıktan sonra değeri yoktur. Günümüzde insanların hala parayı kullanıyor olması paranın birçok özelliğine bağlıdır. Bu özelliklerden en önemlisi taşınabilir olmasıdır. Kullanımının kolay olması açısından paranın taşınabilir olması büyük önem taşımaktadır. Aynı zamanda dayanıklı olması da bugüne kadar gelmesinde önemli bir etkendir. Para sık sık el değiştirir. Kimi zaman ıslanır, kimi zaman kirlenir, kimi zaman katlanır. Başına ne gelirse gelsin en başta olduğu gibi kalması yani dayanıklı olması gerekir. Bir diğer önemli özellik ise bölünebilir ve birbirine dönüştürülebilir olmasıdır. Her yerde aynı değeri ifade etmesi ve taklit edilemez olması da paranın günümüzde bile hala kullanılmasını sağlamıştır.

Para Nasıl Çalışır?

Para aslında basit birkaç kağıt parçası ve madenden ibaret olmasına rağmen günümüzde bile hala işlevini korumaktadır. Değersiz kağıt parçalarıyla alışveriş yapabilmemizin asıl sebebi güvendir. Tarafsız bir bakış açısı ile bakıldığında para üzerinde sayılar yazan bir kağıt parçasıdır. İnsanların birbirlerine olan güveni paranın bugünkü değerli halinin var olmasını sağlamıştır. Paranın satın alma gücüne sahip olması insanların hem paraya hem de birbirlerine güvenmesine bağlıdır. Para insanların birbirine olan güveni kadar alışverişte kullanılabilir.

Paranın Tarihi

Para günümüzdeki kağıt ve madeni para halini almadan önce birçok tarihi aşamadan geçmiştir. Taşınabilir, dayanıklı, bölünebilir, her yerde aynı değere sahip, taklit edilemez ve en önemlisi bütün insanlar tarafından kabul görecek bir para bulunana kadar insanlar arpadan deniz kabuklarına, altın ve gümüşten madeni paraya kadar birçok değişik para birimi kullanmıştır. En sonunda günümüzde kullanılan dijital para halini almıştır. Paranın tarihine geçmeden paradan önce kullanılan takas sistemi konusuna değinelim.

Takas Sistemi Nedir?

Avcı toplayıcı kabilelerde para yoktu. Avcı toplayıcı insanlar beraber avlanır, beraber toplar ve her şeylerini paylaşarak kullanırlardı. İnsanları bazı alanlarda uzmanlaşıp o alanlarda ücretsiz hizmet vermekteydi ve en sonunda başka bir hizmetle karşılığını alacaklarına inanırlardı. Ekonomik açıdan özgürlerdi. Diğer kabilelerle ticaret işlerini de kendi bölgelerinde bulunan boya veya deniz kabuğu gibi nadir şeyleri takas ederek gerçekleştiriyorlardı. Tarım Devrimi’nin gelmesi ile bir değişiklik olmadı. İnsanlar aynı avcı toplayıcı kabileler halindeki gibi samimi ve ücretsiz hizmet vermeye devam etti.

Şehirler büyüdükçe uzmanlaşmak için daha çok dal ortaya çıktı. Sonrasında verimli topraklara sahip köyler sadece tarımda uzmanlaşarak bütün ihtiyaçlarını karşılayabileceklerini fark ettiler. Fakat zaman ilerleyip şehirler daha da büyüdükçe bir konuda uzmanlaşıp sadece o konuya emek harcamak ve her şeyi bu uzmanlık alanından karşılamak daha da zor bir hale geldi.  Bunun ana sebebi her ürünün paranın sahip olması gereken özelliklere sahip olmamasıydı. Bazı ürünler taşınabilir değildi ve bazı ürünler her zaman uygun olmuyordu. Meyve ve sebzeler çürüyor, koca fıçıları her yerde yanında taşımak büyük zorluk çıkarıyordu. En sonunda insanlar değiş tokuş işlemlerini kolaylaştıracak bir birime ihtiyaç duydu. Bu birim paraydı.

Para Nasıl Bulundu? Paranın İcadı

Para ilk kez Lidyalılar tarafından yaklaşık iki bin beş yüz yıl önce icat edilmiştir. Fakat Lidyalılardan önce de para benzeri araçlar kullanılmaktadır. Bu yüzden Lidyalılar paranın resmi mucidi sayılmaz. Paradan önce altın, gümüş, bakır ve arpa takaslarda kullanıldı. Bunlar ilk paralardı. Bu mallar teraziler ile tartılırdı. Eskiye ait bir Sümer tabletinde “şekel” kelimesi geçer. Bu şekel o dönemde kullanılmış bir ağırlık ve para birimiydi ve 180 arpa tanesine denk geliyordu. Bir başka para örneği ise Aztekler tarafından kullanılan kahve çekirdekleriydi. Bunun bir para birimi olarak kabul edilmesinin sebebi ağacının zorlu koşullarda yetişmesi ve hasat edilmesidir.

Dört bin yıl boyunca da Afrika ve Avustralya gibi ulaşımı zor ülkelerde deniz kabukları para birimi olarak kullanılmıştır. Bazı hapishanelerde ise para birimi sigaradır. Mahkumlar her şeyi sigara ile satar ve alır. Bütün bu ilginç para birimlerinden sonra paraya resmilik kazandıran ve bugünlerde kullanılan madeni paraların atasını bulan Lidyalılardır. Lidyalılar altın ve gümüşü karıştırarak oluşan alaşımdan madeni para yapmışlardır. Bu paraya “elektron” denmektedir. Lidyalılar parayı kullandıktan sonra yakınlardaki ülkeler de para basmaya başladılar. Basımda metal bir levha yuvarlak bir biçimde kesilip tartılır, ardından da bir çekiçle şekillendirilirdi.

İlk Kağıt Para Ne Zaman, Nerede Kullanıldı?

Lidyalıların ürettiği madeni para oldukça kullanışlıydı. Standard bir değeri vardı ve kolayca dönüştürülebiliyordu. Ayrıca kopyalanamama ve sahtesi üretilememe gibi özellikleri de onu etkili bir alışveriş aracı kılıyordu. Ancak bunun günümüze kadar gelememesinde büyük rol oynayan bir etken vardı: ağırlık. Bu küçük ve hafif olsa da büyük miktarlarda taşınması sorun çıkarıyordu. Ayrıca üzerinde çok büyük miktarlarda parayla gezmek büyük ihtimalle insanların can ve mal güvenliğini de tehdit ediyordu. Matbaa ve kağıdın yıllar önce Çinliler tarafından bulunmasına rağmen ilk defa Moğollar tarafından kağıt para basıldı.

Kağıt paranın basılması ekonominin büyümesiyle ortaya çıkan taşınabilirlik sorununa bir çözüm oldu. Avrupa’da kağıt paraya geçen ilk ülke İsveç oldu. İsveç’te altın ve gümüş olmamasından ötürü yapılan bakır paralar oldukça ağırdı. Bu yüzden yeni bir para birimine ihtiyaç duyuyorlardı. Kağıt paranın icadı onlar için oldukça önemliydi. Kağıt paranın yayılması ile farklı bir sisteme geçildi. Her ülke elinde altın miktarı kadar para basabilirdi. Basılan para miktarının karşılığı kadar altın, merkez bankasında bulunmalıydı. Fakat birçok ülke bu kurala uymadı. Devletler savaş ve kriz dönemlerinde merkez bankalarında bulunan altın miktarını görmezden gelerek para basmaya başladılar. 1880’de ABD’de basılan paranın sadece %16’sının altın olarak karşılığı vardı. Bu oran düştükçe bu sistem terk edilmeye yüz tuttu.

Paranın Dijitalleşmesi

Teknoloji hızla gelişmeye başladı. Hızla gelişen teknolojinin ve bilgisayar kullanımının insan hayatına yerleşmesiyle paranın dijitalleşmesi kaçınılmazdı. Para, madenden kağıda fiziksel birçok evreden geçtikten sonra en sonunda sanal bir boyuta geçti. 1980’lerin sonunda benzin hırsızlığına son vermek için ortaya çıkan elektronik kart sistemi dijital paranın atası sayılır. Bu kartların çıkmasının ardından insanlar bu kartları sadece benzin alışverişinde değil bütün ödeme işlemlerinde kullanmaya başladılar. Sanal paranın bu kadar kullanışlı olmasının sebebi rahatlıkla taşınabilir olması ve kolay ve hızlı bir şekilde işlem yapılabilmesidir. Sanal paralar fiziksel olarak gerçek değildir. Bir parada olması gereken özellikler sanal paraların bulunması ile önemini kaybetmiştir, çünkü sanal paralar taşınabilir değildir. Sadece sanal parayı gerçek paraya bağlayan bir aygıt olan kredi kartı taşınabilirdir. Bu da sanal parayı taşınabilir kılar. Aynısı diğer özellikler için de geçerlidir.

Paranın Topluma Etkisi

Paranın ticarete etkisi küçümsenemez. Avcı toplayıcı kabilelerde para olmadığı için kabileler arası ticarette takas kullanılırdı. Fakat hiçbir şeyin değeri eşit değildir. Bir hayat kurtarmakla bir sepet armut arasında elbette ki bir değer farkı vardır. Bu yüzden para, malların ve hizmetlerin değerini belirleme açısından büyük avantaj sağlar. Ticaret insanlar arasında bilgi ve kültür alışverişine de sebep olduğu ve para ticareti kolaylaştırdığı için paranın insanlığın lehine bir buluş olduğu söylenebilir. Aynı zamanda çok büyük ve zaman alacak ticari işlemlerin hızlı ve kolay bir şekilde halledilmesine olanak sağladığı için insanların vakitlerini daha faydalı şeylere harcamalarına da yol açmıştır. Paranın insanlığa ve insanlığın gelişmesine etkisi oldukça büyüktür. Fakat insanın kendisine etkisi olumsuz yöndedir.

Paranın İnsana Etkisi

Cemil Meriç,“İnsanlar sevilmek için yaratıldılar, eşyalar ise kullanılmak için. Dünyadaki kaosun nedeni; eşyaların sevilmeleri ve insanların kullanılmalarıdır.” demiştir. Geçmişte insan malın efendisiydi, şimdiyse onun kölesi. İncil’de para sevgisinin bütün kötülüklerin anası olduğu geçer. Paranın icadından önce insanlar arasında samimi bir bağ vardı. Herkes iyiliğinin günün birinde ona geri döneceği inancıyla ücretsiz bir şekilde hizmet veriyordu. Şimdiyse parası olmayan insanlar fakir ve sefalet içinde hayatlarını sürdürüyor. Para insanı değiştirir.

U. C. Berkeley kampüsünde yapılan bir deneyde hileli bir Monopoly oyununda avantajlı oyuncuların davranışları incelendi. Bu avantajlı oyuncular başlangıçtan geçince daha fazla gelir elde ettiler ve iki kere zar attılar. Oyun sırasında avantajlı ve zengin oyuncuların daha egemen tavırlar ve güç gösterileri sergilediği görüldü. Bu tavırların yanı sıra yanlarına kraker konulduğunda zengin oyuncuların daha açgözlü davranıp daha çok kraker yediği gözlemlendi. Oyunun ilerleyen dakikalarında zengin ve avantajlı oyuncuların fakir oyunculara daha kaba davrandığını, fakir oyunculara karşı daha az hassas olduklarını ve kendi başarılarını daha çok göstermeye başladıkları tespit edildi. 15 dakikanın sonunda oyunculara fikirlerini sorduklarında avantajlı oyuncuların sanki haklarıyla elde etmiş gibi başarılarını gururla anlatmalarına ve daha umursamaz olmalarına tanık oldular. Kişinin sahip olduğu mal varlığı arttıkça empati ve merhamet duygularını kaybettiği kanıtlanmış bir gerçektir.

Geçmişten Günümüze Para

Para ticaretin ve dolayısıyla insanlığın gelişmesi yönünde atılmış büyük bir adımdır. Paranın icadından önce ticari işlemler son derece zor ve sıkıntılıydı. Paranın icadı sayesinde insanlık ticari işlemleri daha kolay yapmış, daha hızlı gelişmiş ve şu anda bulunduğu noktaya gelebilmiştir. Ancak para insanın kendisini olumsuz etkilemektedir. Varlıklı insanların daha kendini beğenmiş, daha umursamaz, daha az hassas ve empati yapmaya daha az yatkın oldukları tespit edilmiştir. Toplumu toplum yapanın insan olduğu düşünülürse paranın insanı ve aynı zamanda insanlığı kötü yönde etkilediği çıkarımı yapılabilir. Yani para icat edilmeseydi insanlık şu anda olduğundan daha iyi bir durumda olurdu.

Not: Bu konuyla ilgili olarak İngiliz Sterlini İlk Ne Zaman Basıldı? İngiliz Sterlini Tarihi başlıklı yazımızı da inceleyebilirsiniz.