Osmanlı Devleti’nde Ekonomik Tedbirler (Tarih Konu Anlatımı)

Bu yazımızda tarih dersi konu anlatımları kapsamında 11. sınıf tarih dersinin 2. ünitesi olan Değişim Çağında Avrupa ve Osmanlı ünitesinin 2. konusunun devamı olan Osmanlı Devleti’nde Ekonomik Tedbirler konusuna yer verdik. Yeniçerilerin Sayısındaki Artış konusunu “Avrupa’daki gelişmelere bağlı olarak Osmanlı idari, askerî ve ekonomik yapısında meydana gelen değişimleri analiz eder.” kazanımı çerçevesinde anlattık.

Osmanlı Devleti’nde Ekonomik Tedbirler

Ders: Tarih 11

Ünite: Değişim Çağında Avrupa ve Osmanlı

Konu: Osmanlı Devleti’nde Ekonomik Tedbirler

Kazanım: Avrupa’daki gelişmelere bağlı olarak Osmanlı idari, askerî ve ekonomik yapısında meydana gelen değişimleri analiz eder.

Osmanlı Devleti’nde Ekonomik Tedbirler konusunda Osmanlı Devleti’nin 17. ve 18. yüzyılda aldığı ekonomik önlemler nelerdir? Osmanlı ekonomisi 17. ve 18. yüzyıllarda neden bozulmuştur? sorularını İltizam Sistemi, Mukataa, Malikane Sistemi, Avarız Vergisi, İmdad-ı Seferiyye gibi başlıklar çerçevesinde açıkladık.

Osmanlı Ekonomisi Neden Bozulmuştur?

Osmanlı ekonomisi 17. ve 18. yüzyıllarda neden bozulmuştur? sorusunu yanıtlayalım. Osmanlı Devleti’nde ekonominin büyük bir bölümü tarım ile sağlanmaktaydı. Bu nedenle teşkilatlanma da bu sayede olmuştu. Ülke karlara göre paylaşılmış ve üretimde süreklilik hedef alınmıştı. Aynı zamanda, Akdeniz bölgesinde, büyük ticaret rotaları egemenliği savaşlardan kazanılan hazineler sayesinde ekonomiyi ve mali dengeleri o zamanın birinci ekonomisi yapmıştı. Kuvvetli mali dengeler 17. yüzyıldan sonra yavaşça yıkılmaya başladı. Yıkılma, Osmanlı Devleti’nin her yerinde kendini göstermeyi geciktirmedi. Osmanlı Devlet’inde oluşan bu yıkım, devleti yarı sömürge olan bir devlet haline getirmeyi başarmıştı. O zaman yüz yıllarca dünyanın en büyük hazineye sahip olan Osmanlı ne oldu da ekonomisi yerle bir oldu?

Verdiğimiz nedenleri şu şekilde anlatabiliriz: Tımar sistemi düzeninde rejimini gösteren bu bozulma devlette uzun yıllar boyunca isyanlar doğurmuştur. Göç düşüncesiyle halkın toprağını terk etmesi ve üretime ara verilip geri kalınması Osmanlı ekonomisine zarar vermiştir. Avrupa’nın coğrafi keşifler neticesiyle büyük miktarda sermayeye sahip olmasından dolayı Avrupa’dan Osmanlıya gelen değerli madenler ve taşlar Osmanlı Devleti’nin ekonomisinde enflasyonist hareketlere neden olmuştur bu durum da Osmanlı ekonomisini derinden etkilemiştir. Osmanlı Devleti’nin sürekli değişen padişahlarının topluma dağıtıkları bahşişler ve padişahların Osmanlı hazinesinden harcadığı büyük gereksiz paralar masrafların artmasını sağlayıp ekonomiyi kötü yönde etkilemiştir.

Osmanlının coğrafyasında ve kontrol altında olduğu ticaret yollarının deniz yoluyla yapılan ticaretin kolaylaşması neticesiyle ticaret yollarının değişmesi ticarete olumsuz yansımış ve ekonomi kötü etkilenmiştir. O dönemde savaşların uzun sürmesi harcamaların artmasını sağlamıştır. Bu nedenle de kalifiye insana ihtiyaç karşılanamamaya başlamıştır. Avrupa’dan ve İngiltere’den gelen kapitülasyonların artması neticesiyle mali ve ekonomik denge bozulmuş toplum daha da kötü bir duruma gelmiştir. Artması zorunda kalınan vergilerden dolayı köylünün pes edip işi bırakması bu yüzden üretimin azalması, Avrupa’nın sanayileşmesinden dolayı Osmanlı Devleti’nin yerli ürünleri kötü etkileyip üreticiyi iflasa sürüklemesi, gibi nedenler Osmanlı Devleti’nin ekonomisini derinden etkilemiştir.

Osmanlı Devleti’nin 17. ve 18. Yüzyılda Aldığı Ekonomik Tedbirler

Osmanlı Devleti’nin 17. ve 18. yüzyılda aldığı ekonomik önlemler nelerdir? sorusunu yanıtlayalım. 17. ve 18. yüzyılda özellikle Avrupa ve İngiltere’de el emeğine dayanan üretim Sanayi Devrimi’nin beraberinde yok olmaya başlamıştır. Bu durum bazı ülkeleri ve ulusları doğrudan iyi etkilerken bazı devletler Sanayi Devrimi’ne doğru bir biçimde ayak uyduramayıp ekonomik olarak diğer devletlerden çok daha kötü bir duruma gelmiştir. Sanayileşme ve endüstrileşmeyle ürün sayısı artıp üretilen ürünün üretme hızı düşmüştür. Daha çok hammadde işlenip daha çok ürün üretilmeye başlamıştır. Osmanlı Devleti, Avrupa Devletleri gibi geleceği tahmin edip üretimin devleti geliştireceğini geç akıl etmişlerdir. Bu da Osmanlı Devleti’nin ekonomisini diğer ülkelere oranla geriye düşürmüştür. Sanayi Devriminden önce Osmanlı bu güçlü ekonomisini kazandığı savaşlara, ticari konumuna ve tarımına borçluydu. Zamanla otoritenin belirli nedenlerden dolayı sarsılması, belirli bölgelerde toprak kaybı, savaşlarda alınan başarısızlıklar Osmanlı ekonomisinin, Avrupa ekonomiyle rekabet edemeyeceği bir seviyeye ulaştı.

Bu durumun sonradan farkına varan Osmanlı Devleti, sanayileşmeye diğer ülkeler gibi çaba gösterse de sahip olduğu servet, bilim ve teknoloji, yetişmiş personel sayısı yetersiz kaldığı için sanayileşme çabaları boşa gitmiştir. Ayrıca sömürgeci devletlerin kapitülasyonları ve benzeri faaliyetleri Osmanlı Devleti’nin sanayileşmesine olanak sağlamamıştır. Ekonomisi diğer ülkelerden çok daha kötü duruma gelen Osmanlı Devleti kendi ekonomisini düzeltmek için gerekli ekonomik önlemler almaya çalışmıştır. Dış borçlanmanın en büyük sebeplerinden biri Osmanlı Devleti’nde yaşanan mali bulanımlar sonucudur. Bu oluşan bütçe açıklıkları Galata bankerleri denilen sermayelerle kapatılmıştır. Fakat, Osmanlı Devleti’nin idari yapısının ve Osmanlı ordusunun modernleştirme çabaları harcamaların artmasına ve sermaye açıklıklarının artmasına neden olmuştur. Osmanlı ekonomisi Avrupa’nın yaptığı baskıya daha fazla direnemediğinde dış borçlar almaya başlamıştır. Bu durum ne kadar da günü kurtarsa da geleceği zor duruma düşürmüştür. Bu borçlanma yıldan yıla artmıştır. Her seferinde artan borç ülkeyi ipotek altına almıştır.

Osmanlı hazinesinin borçlanma miktarında bir artış gören Sultan Abdülmecid, bir tedbir olarak komisyon yaratılmasını emretmiştir. Fakat, bu komisyon doğru bir şekilde hazırlanmadığı ve düzgün bir şekilde işletilmediği için başarıya ulaşamamıştır. Artık, günlük ihtiyaçlarına bile parası yetmeyen Osmanlı Devleti yabancı piyasalardan borç almaya devam etmiştir. Aldığı borçlarla üretimi hareketlendiremeyen Osmanlı Devleti en sonunda iflas etmiştir. Bu ekonomik çöküşün öncesinde Osmanlı Devleti yeniliklerin gerisinde kalmaya başladığını hissettiğinde yüzünü batıya çevirmeye başladı. Avrupa’dan gelen baskıdan kurtulmak için Islahat ve Tanzimat Fermanları çıkartılmıştır. Bozulan ekonomiyi düzeltmek için üretim yerine askeri olarak gelişmeyi tercih etmişlerdir. Fakat bu durum ileride köklü problemler yaratmıştır.

İltizam Sistemi, Mukataa, Malikane Sistemi, Avarız Vergisi, İmdad-ı Seferiyye gibi başlıklar çerçevesinde Osmanlı Devleti’nde ekonomik tedbirler konusunu açıklayalım.

İltizam Sistemi Nedir?

İltizam, Osmanlı devlet vergilerinin bir kısmının belirli bir ücret karşılığında devlet tarafından kişilere devredilerek alınması yöntemidir. Devlet vergisini devredilmesini üstlenen kişilere “mültezim” denirdi. Mültezim olanlar bir tür müteahhit oluyorlardı. Arttırma neticesiyle iltizamı üstüne alan mültezim, bu sayede devlete karşı belirli bir ücret ödeme yapmayı taahhüt etmekteydi. Orta Çağ döneminde Fransa ve Almanya’da da yürürlükte olan iltizam sistemi, Osmanlı İmparatorluğu’nda yıllıklı ülkelerinde yürürlükteydi. 16. yüzyılın sonlarından beri, uzun soluklu savaşlar ve ticaret rotalarının değişmesinden kaynaklı Osmanlı İmparatorluğu’nun ekonomisini bozarak Osmanlı hazinesinde sermaye açığına neden oldu.

Bu yüzden Tımar sisteminin yürürlüğünde olan bölgelerde de iltizam yürürlüğe koyulmaya başlandı ve Tımar sistemi bozuntuya uğradı. İltizam sayesinde toplumdan alınan vergi daha çok dönüt olarak ele geçirirlerdi; nitekim Osmanlı Devleti’ne de âşar, iltizam yöntemiyle ele geçirilirdi. Bu yöntemde, mültezim Osmanlı Devleti’ne ödediği ödemeyi karşılamak ve kendine kazanç sağlamak için Osmanlı toplumu üzerinde büyük bir finansal baskı yapmaktaydı. Vergi elde etmede büyük mutluluklara yol sağlayan yöntem zaman ilerledikçe kendi yerini yeni vergilere verdi. İltizam yöntemi diye bilinen bu özel yenilik niteliğindeki parasal birim uygulanmaktaydı.

Mukataa Nedir?

Osmanlı Devleti’nin maliye tarihinin en mühim mevzularından biri, devletin giderlerinde finansman aracı olan mukataa kuruluştur. Osmanlı maliyecileri, bu kuruluşun aracılığıyla devletin para gereksimini karşılama, iç borçlanmayı sağlama ve özel sektörü finansman sürecine dahil etme gayesini tahmin etmişlerdir.

Malikane Sistemi Nedir?

Malikane sistemi, Tımar sisteminin yok olmasından sonra bulunan iltizam sisteminin, devam etmesini sağlamak gayesiyle bulunan bir sistemdir. Tımar sisteminin ortaya çıkmasının en büyük nedenlerinden biri Osmanlı Devleti’nin 17. yüzyılda yaptığı savaşları kaybetmesi sonucunda ekonomisinin yerle bir olmasıydı. Bu yerle bir olan ekonomiyi malikane sistemiyle düzeltebileceklerine inanmalarıydı.

Avarız vergisi Nedir?

Avarız vergisi, Osmanlı Devleti’nde 16. yüzyılın sonlarında para gereksinimden dolayı toplumdan toplanan bir vergi olarak yürürlüğe geçmiştir. Fakat savaşların gereğinden uzaması ve para kaynaklarının azalmasıyla bu vergi, düzenli olarak artmıştır. Hem Müslüman hem de gayrimüslimlerden toplanan avarız vergisi, ilk olarak olağanüstü zamanlarda toplansa da süreçle sürekli hâle getirilmiştir. Osmanlı Devleti’nde salgun ya da salma olarak isimlendirilmiştir ve ilk süreçte ayni veya hizmet olarak da isimlendirilen avarız vergileri, 17. yüzyıldan itibaren tamamen nakdî olarak toplanmıştır. Avarız vergileri, artan ekonomik açıklarını kapanmasında büyük bir rol oynamıştır.

İmdad-ı Seferiyye Nedir?

Osmanlı zamanında savaş döneminde savaş masrafını yeniden kazanmak, barış döneminde de ekonomik açığı tamamlamak için toplumdan elde edilen vergidir. Savaş için alınana imdadiye-i seferiye, açığı tamlamak için alınana da imdadiye-i hazariye denir.

---

2. Ünitenin Tüm Konuları: Değişim Çağında Avrupa ve Osmanlı ünitesinin tüm konularını aşağıdaki başlıklarda inceleyebilirsiniz.