Nardugan Nedir? Nardugan Bayramı Nasıl Kutlanır?

Nardugan Nedir? Nardugan, her yıl 21 Aralık’ta Türkler arasında kutlanılan bir bayramdır. Bir çok Türk topluluğu için yılbaşıdır. Bu yazımızda Noel geleneğinin oluşumu ile ilişkilendirilen Nardugan Bayramının tarihçesini ve Türk mitolojisi ile bağlantısını inceleyeceğiz.

Nardugan Nedir?

Nardugan, Moğolcadaki Nar (Güneş) ile Türkçedeki Tuqan (Doğan) sözcüklerinin birleşiminden oluşmuştur. “Doğan Güneş” veya “Yeniden Doğuş” gibi anlamlar içermektedir.

Nardugan Bayramı Nedir?

Nardugan Bayramı, her yıl 21 Aralık’ta Türkler arasında kutlanılan bir bayramdır. Bir tür yılbaşıdır. Roma İmparatorluğu’nun Satürnalya olarak adlandırdığı, Yunan toplumunda Dionysos olarak bilinen Nardugan Bayramı, Hristiyanları Christmas (Noel) kutlamasının kökeni olduğu düşünülmektedir.

Nardugan Ağacı Nedir?

Nardugan ağacı aslında Orta Asya’nın bir çok bölgesinde yetişen bir çam türü olan akçamdır. ‘Hayat ağacı’ da denilen bu ağaç, Nardugan ağacı olarak da bilinmektedir. İnanılışa göre Nardugan ağacının kökleri, yerin altına, merkezine kadar gitmektedir. Dalları da gök yüzüne kadar çıkmaktadır. Nardugan ağacının tepesinde de ak sakallı birisi yaşamaktadır. Bu, ak sakallı insanlara hediyeler dağıtmaktadır.

Nardugan Bayramı Ne Zaman?

Nardugan 21 Aralık tarihinde kutlanır ve bu bayramın konsepti gece ve gündüz ilişkisinden gelir. Orta Asya Türk toplumu tarafından kutlanılan Nardugan Bayramı gece ve gündüzü savaşmayı bitirdiği ve gündüzün kazandığı gün olarak görülür. Gün dönümlerini incelediğimizde 21 Aralık Kuzey yarımküre için gecenin en uzun olduğu gündür. 21 Aralıkta yaşanan en uzun geceden sonra gece süresi yavaşça azalmaya ve gündüz süresi yavaşça uzamaya başlar.

Nardugan Bayramı Nasıl Kutlanır?

Orta Asya Türklerinin Nardugan Bayramı üzerindeki bu görüşü ile gündönümleri hakkındaki bilgilerimizi birleştirdiğimizde Nardugan Bayramının arkasında bilimsel nedenlerin de yattığını görürüz. Nardugan Bayramının Noel ile ilişkisine geldiğimiz de ise bu bağlantıyı kuvvetlendirecek birçok örnek bulabiliriz. Orta Asya Türkleri Türk mitolojisinde ölümsüzlüğü (hayatı) temsil eden Akçam ağacını 22 Aralık günü (Türklerin ay takvimine göre dolunay ve yılın ilk günü) dileklerini temsil eden kırmızı kurdeleler ile süslerlermiş. Noel baba karakterinin bile Türk mitolojisinde bulunan bir melekten esinlendiği söylenmektedir.

Türk mitolojisinde iyilik meleği olarak bilinen Ülgen, yazar Zübeyir Batur tarafından şu şekilde betimlenmiştir: “Bembeyaz sakallı, uzun kaftanlıydı. Akçam ormanlarında Altın Köşk’te yaşardı.” Orta Asya Türklerinin Nardugan Bayramının Batıya ulaştıktan sonra değişikliğe uğraması konusunda ise Zübeyir Batur’un düşünceleri şu şekildedir: “M.S. 3’üncü yüzyılda Hunların, Kafkaslardan Atlantik’e uzanan göç dalgasıyla Türklerin tek tanrılı Tengri inancı, çok tanrılı Avrupa’yı kökten etkilemiştir. Nar-Dugan, güneşin doğumu; 25 Aralık’ta İsa’nın doğum günü kutlamalarına dönüşürken, çam süslemeleri, dallarına bağlanan dilekler hatta hediyeler Hıristiyanlıktan çok önce Türk kültüründe vardı.”

Türklerde Nardugan Bayramı

Nardugan bayramı, eski Türkler tarafından “yeniden doğuş bayramı” olarak kutlanmaktaydı. Eski Türkler tek tanrılı dine geçmeden önce, hayat ağacı olarak adlandırdıkları bir akçam ağacı vardı. İnanışlara göre bu ağaç yerin göbeğinden tanrı Ulgen’in göklerdeki sarayına kadar uzanmaktadır. Hayat ağacını birçok halı motifinde ve eski Türklerin yaratmış olduğu eserlerde görebiliriz. Ağacın uzandığı sarayın sahibi tanrı Ulgen, bütün insanların koruyucusu olarak güneşi, doğal olarak geceyi ve gündüzü, yürütmekle görevlidir. Aslında yeniden doğuş bayramının Ulgen tanrısıyla bağlantısı da buradan gelmektedir.

Eski Türkler Nardugan bayramını 21 Mart tarihinde kutlamaktaydı. 21 martı 22 marta bağlayan gece gündüz ile gecenin eşit olduğu bir gecedir. Bu geceden sonra gündüzler gecelerden daha uzun olmaya başlar. Bu durum Dünya’nın yıllık hareketi ve Güneş’e bakış açısıyla ilgilidir. Eski Türkler bu durumun farkına varmış ve birçok milletin de yaptığı gibi, bu doğa olayını dini bir şekilde açıklamaya çalışmışlardır. Eski Türkler 21 martı 22 marta bağlayan gecenin gündüz ile gece arasında yaşanan bir çatışmayı içerdiğini düşünmüştür. Onlara göre 21 mart gecesinden sonra gündüzlerin uzamaya başlaması gündüzün geceye karşı galip gelmesinin bir göstergesidir. Bunu aslında bayramın isminden bile anlayabiliriz. Nar=Güneş, tugan/dugan= Doğan anlamına gelmektedir. Bu sözcükleri birleştirdiğimizde Nardugan Beyremi= Güneş Doğan Bayramı elde etmiş oluruz.

Eski Türkler tarafından, tanrı Ulgen’in güneşi geri verdiği tarih olarak kutlanan 21 Mart Nardugan Bayramı hala Tatarlar, Başkirtler, Çuvaşlar ve Karaçay Malkalar tarafından günümüzde devam ettirilmektedir. Nardugan’a benzer olarak mart ayında kutlanan Dionysos şenlikleri yunan mitolojisine bağlı olarak Nardugan Bayramının yunanların kutlama şekliyle biçimlenmiş versiyonu olduğu düşünülmektedir. Eski Türklerin “yeniden doğuş bayramını” kutlama sebeplerinden farklı olarak Dionysos şenlikleri daha fazla baharın gelişini ve şarap tanrısını kutlamak amaçlı düzenlenmiştir. Nardugan’ dan daha fazla Dionysos bayramına benzeyen, Romalıların kutladığı Saturnalia bayramı da Noel ve İsa’nın doğumu ile ilişkilendirilmektedir.

Batı Kültüründe Nardugan

Nardugan bayramının Hunlar Avrupa’ ya saldırırken Türklerden Hristiyanlara karşı bir geçiş yaşadığı söylenir. Noel ağacı geleneği zaten Pagan kültüründen türemiş olan bir gelenek olduğu düşünülmektedir. Meydan Larousse yani Büyük Lugat ve Ansiklopedi de, Hristiyanların Noel kutlamalarının pagan halklarından aldığı söylenir. Ansiklopediye göre Hristiyanlar Hz. İsa’yı en büyük olarak gördükleri için hunların Nardugan şenliklerini ve pagan halkının bayramlarını Hz. İsa’ya layık görmüşlerdir. Bunun sonucunda orijinal olarak Mart ayında yapılan bu kutlamalar Hz. İsa’nın doğum günü olarak görülen 24 marta alınmıştır. Hristiyanlığı kabul eden ilk Roma İmparatoru olarak bilinen Büyük Konstantin zamanında 21 martta güneşin doğuşu için gerçekleştirilen bu pagan bayramı Hristiyanlar tarafından 24 marta yani Hz. İsa’nın doğum gününe çekiliyor ve Noel adı veriliyor. Noel’de gerçekleştirilen çam ağacı süsleme kültürü bazı kaynaklara göre ilk olarak Almanya’da sonradan da Fransa’da ortaya çıktığı gözlemleniyor.

Nardugan ile Noel İlişkisi

Nardugan bayramı ile Noel arasındaki en belirgin benzerliklerden biri ağacın altına hediye bırakma geleneği olabilir. Nardugan bayramını kutlayan eski Türkler tanrı Ulgen’e güneşi serbest bıraktığı için bir teşekkür amaçlı akçam ağaçlarının altına hediyeler bırakıyorlardı. Hediyelerin yanı sıra Ulgen tanrısına dualar ediyor ve ağaca bantlar asıp yeni yıl için dileklerde bulunuyorlardı. Bu kutlama şeklinin Noel ile direk bir bağlantısı vardır. Hristiyanlar İngilizce’de Christmas olarak geçen Noel zamanı çam ağaçlarını süsler ve altına hediyeler koyarlar. Benzerlikler burada da bitmez. Nardugan bayramı sırasında halk ağacın etrafında toplanıp şarkılar söylermiş. Bu gelenek Noel sırasında Hristiyanların söylediği “Christmas Carols” şarkı geleneğine benzerdir. Bu şarkılar genellikle Hz. İsa ve annesi Meryem hakkındadır. Bir başka benzerlik ise Nardugan Bayramı sırsında ailenin bir araya gelmesi ve büyük bir yemek şenliği yapmasıdır. Bu gelenek Noel yemeğine benzer bir gelenektir.

Ayaz Ata ve Noel Baba

Nardugan bayramının Noel ile benzerlikleri ve ilişkilerinden bahsederken Noel Baba ile Ayaz Ata ilişkisini ayrı bir konu olarak ele alabiliriz. Ayaz Ata Türk Mitolojisinden kardan çıkıp yardıma muhtaç olan insanlara yardım eden bir figürdür. Daha fazla Altay, Türk ve Orta Asya mitolojilerinde yer alır. Kırgızlarda ve Kazaklarda da soğuk tanrısı olarak bilinir. Bazı kaynaklara göre halk arasında Ayas Han olarak da adı geçer. Ayas Han isminin aslında Ayaz Ata’nın tarihi ve geçmişiyle de bir bağlantısı vardır. Ayaz Ata’nın içinde bulunduğu mitolojilere göre Ayaz ata ay ışığından Ay ışığından bir araya gelmiştir. Ayas kelimesi de Ay ışığı anlamına gelmektedir. Aslında Ayaz isminin de Ayas Han karakteriyle bir ilişkisi vardır.

Ayaz kelimesi TDK’ye göre “Duru, sakin havada çıkan kuru soğuk” anlamına gelir. Kazaklarda kışın gelişiyle başlayan kutlamalarla ilişkilendirilmektedir. Bu şenliklere Soğumbası denir ve ilk karın yağması ile kutlanmaya başlanır. Ayaz ata Özbeklerde Ayoz Babo, Azerbeycan Türklerinde Şahta Baba, Tatarlarda Qış Babay olarak da bilinir. Ayaz Ata ile Noel baba arasında kesin bir benzerlik olduğu bellidir. Ayaz Ata’nın soğuğu temsil etmesi ve yardıma ihtiyacı olan insanlara yardım etmesi Noel babanın kış günleri çocuklara hediye dağıtmasına benzerdir. Nardugan’dan ayrı olarak Noel Baba’nın 4. Yüzyılda Antalya’da yaşayan Aya Nikola’dan da çıkmış olabileceği düşünülmektedir. Aya Nikola’nın kış zamanı hediye dağıtan ve insanlara genel olarak yardım etmeye çalışan biri olarak anıldığını göz önünde bulundurursak, bu görüşlere biraz daha hak verebiliriz. Yine de Noel Baba’nın eski Türk mitolojisinde yer alan Ayaz Ata’dan esinlenerek ortaya çıkmış olabileceği düşüncesi, alışılmıştan farklı bir bakış açısı.

Yule Nedir?

Jul ya da Yul olarak da bilinen pagan kış festivali Kelt, İskandinav ve Cermen (Germen) halkları tarafından kutlanmaktaydı. Sonradan İngilizceye Noel olarak geçtiği varsayılan Yule bayramı kış gündönümünü kutlamaktadır. Araştırmalar Yule Bayramının İskandinav kökene sahip olduğunu göstermektedir. Farklı kaynaklar Yule’un yıl içerisinde farklı zamanlarda kutlandığını söyler. Bazı kaynaklar Yule’un Kasım ayı ve Ocak Ayı arasında kutlandığını söylese de bazı kaynaklar Ocak ile Şubat ayları arasında kutlandığını belirtir. Günümüzde Yule’un genel olarak 21 aralık ile 1 Ocak arasında kutlandığı var sayılır. Bu zaman dilimi Nardugan bayramının başlangıcına benzerdir. Nardugan bayramı 21 aralık ile 21 martı kapsayan alanda kutlandığı zaman açısından kendi içerisinde bir nevi, Yule bayramını da bulunduruyor diyebiliriz.

Yule bayramının kutlandığı 21 aralık ile 1 Ocak zamanı arasında bulunan 12 gün Yuletide sezonu olarak bilinir. Yuletide sezonu Christmas kültüründe geçen “Twelve days of Christmas” yani Noel’in on iki günü geleneğine benzerdir. Noel’in on iki günü Hz. İsa’nın doğumuyla Magi’nin ,üç bilge adamın, ortaya çıkışı arasında geçen zamana denir. Yulteide sezonu olarak geçen tarihleri birçok araştırmacının görüşüne göre 10. Yüzyılda yaşamış olan Norveç kralı Hakon kralının zamanında değiştirilmiştir. Kral Hakon’un döneminde yaşanan bu tarih değişikliği İsveçli arkeolog Andreas Nordberg’e göre Hakon’un uyguladığı bir Hristiyanlaştırma tekniğidir. İskandinav milletleri Hristiyanlıktan önce ay takvimi kullandıkları için Yule zamanı her yıl değişmekteydi. Yule bazen Ocak zamanı olurken bazen Şubat’a denk gelmekteydi. Toplumun Hristiyanlaşmasını kolaylaştırmak için kral Hakon Yule’un tarihlerini Noel zamanına denk gelecek şekilde ayarlamıştır.