Montreux (Montrö) Boğazlar Sözleşmesi Nedir? Tüm Maddeleri

Montreux (Montrö) Boğazlar Sözleşmesi nedir? Montrö Boğazlar Sözleşmesi, 20 Temmuz 1936’da imzalanan Türkiye’deki Boğazlar’ın durumunu düzenleyerek Türkiye’nin egemenlik haklarını yeniden tanıyan bir antlaşmadır.

Bu yazımızda Montreux Boğazlar Sözleşmesi ne zaman, nerede, hangi ülkeler arasında, nasıl imzalanmıştır? Montreux Boğazlar Sözleşmesi neden imzalandı? Montrö Boğazlar Sözleşmesi maddeleri nelerdir? Montreux Boğazlar Antlaşması’nın önemi ve özellikleri nedir? Montreux (Montrö) Boğazlar Sözleşmesi hala geçerli midir? Montreux Boğazlar Sözleşmesi imzalanmasının sonuçları nelerdir? sorularını yanıtladık.

Montreux (Montrö) Boğazlar Sözleşmesi Nedir?

Montrö Boğazlar Sözleşmesi, 20 Temmuz 1936’da imzalanan Türkiye’deki Boğazlar’ın durumunu düzenleyerek Türkiye’nin egemenlik haklarını yeniden tanıyan bir antlaşmadır. Montreux Boğazlar Antlaşması, Kurtuluş Savaşı sonrası 1936 yılının Temmuz ayında yapılmış olan antlaşmadır. Antlaşma; İngiltere, Sovyetler Birliği, Yugoslavya, Hindistan, Elenler, Japonya, Bulgaristan, Fransa ve Türkiye Cumhuriyeti arasında yapılmıştır. Antlaşmanın yapılmasındaki ana etmenler Sovyetler Birliğinin baskısı ve Atatürk’ün boğazların kontrolünü sağlayarak Lozan sonrası problemleri çözme isteğidir. Antlaşma öncesi Avrupa’da yükselen tansiyon, Hitler’in iktidara çıkışı, Rus rejiminin tasfiye yapışı, İtalyan lider Mussolini’nin Habeşistan’ı işgali ve birçoğu yaklaşan savaşın göstergesiydi. Atatürk bütün bu nedenler neticesinde boğazların ve ülkenin güvenliği konusunda endişe duymuştur. Milletler Cemiyeti’nin barışı koruyamamasını göstererek antlaşma yolunda adımlar atmıştır.

Antlaşma içerisinde boğazlardan ticaret gemilerinin geçişi, savaş gemileri, sivil gemiler gibi araçların geçişinin yanı sıra boğazların kontrolü yer almıştır. Antlaşmanın içerisinde Türkiye’nin bağımsız olarak savaş esnasında boğazları kapatması ve geçişleri sınırlandırması konusu da yer almaktadır. Bu maddeler Türkiye’nin Boğazlar Komisyonu’nu sonlandırması ile sonuçlanmıştır. Boğazların kontrolü sağlanarak bağımsızlık çerçevesinde bir adım atılmıştır. Antlaşma 20 yıllık zaman diliminde yürürlüğe konulmasına rağmen karşılıklı bulunan ülkelerin herhangi birinin karşıt bir karar almaması sonucunda günümüzde de yürürlüktedir. Bu antlaşmadaki en önemli kısımlardan bazıları Türkiye’nin boğazlar üzerindeki hâkimiyetini göstermesine olanak vermiştir. Antlaşmanın önemi asıl olarak Türkiye’nin özgürlüğü sağlaması olmuştur. İkincil kazançlar ekonomik, sağlık ve ulaşım konularında gerçekleşmiştir.

Montreux (Montrö) Boğazlar Sözleşmesi Maddeleri

Montreux Boğazlar Antlaşması’nın maddeleri sırasıyla şöyledir;

1- Karşılıklı yer edinmiş tarafların, boğazlar üzerinden gerçekleşecek ulaşımı kabul etmesi.

2- Barış zamanında gemilerin bayrak, yük ve zaman dilimi fark etmeksizin boğazlar üzerinden geçiş hakkı bulunmakta olduğu kabul edilmiştir.

3- Boğazlara doğru yol alan gemiler Türk yasaları çerçevesinde sağlık kontrolü adına belirlenen alanlara gidecek ve denetlenecektir. Hastalık bulunan gemilerin geçişine engel konulabilme yetkisi Türk tarafına aittir.

4- Türkiye gerçekleşen bir savaş içerisinde yer almıyor ise yük gemileri ulus, zaman ve yüke bakılmaksızın boğazlardan geçiş özgürlüğüne sahip olmaktadır.

5- Türkiye bir savaşın içerisinde yer almaktaysa, yük gemileri Türkiye’nin savaştığı ülkeye mühimmat taşımamak koşuluyla boğazdan geçiş hakkına sahiptir.

6- Türkiye savaş tehlikesi içinde olduğu zaman dilimlerinde yük gemileri yük, zaman ve ulus bakılmaksızın boğazlardan geçebilir. Fakat yapılacak geçiş Türk yetkililerin belirlediği yol aracılığıyla yapılacaktır.

7- Ticaret gemisi terim olarak yük taşıyan, belirli bir bayrağa sahip olan gemiler için uygulanmaktadır. Geçişleri 2. maddede yer alan unsurlar çerçevesinde gerçekleşmektedir.

8- Savaş gemileri, ticaret gemilerinden ayrı tutulacak, geçişleri Türk makamına bırakılacaktır.

9- Deniz kuvvetlerinin, gemi statüsü fark etmeksizin yakıt taşımak amacıyla inşa edilmiş gemiler, 13. maddede yer alan önceden haber verme ilkesine uyma zorunluluğuna sahip değildir. Boğazları kendi başına geçmek şartı ile 14. ve 18. maddelerin gerektirimleri ile sınırlamaya tabii tutulmada tonajlar olarak nitelendirilmeyecektir.

10- Savaş olmayan zaman dilimlerinde belirli bir boyutu geçmeyen gemiler, savaş gemileri vb. boğazlara gündüz ve ileriki maddelerde yer alan koşullara uygun bir biçimde giriş yaparsa herhangi bir harç veya vergi ödeme gereği duymadan, boğazlardan geçiş yapabileceklerdir.

11- Karadeniz’e kıyısı bulunan devletler, 14. madde içerisinde yer alan tonajdan büyük bir tonaja sahip savaş gemilerinin boğazdan geçişi serbesttir. Geçiş için olan tek şart; geçecek gemilerin boğazları tek başına ve en çok iki yüklü torpido ile beraber geçişidir.

12- Boğazlara kıyısı olan ülkeler, ürettikleri ya da satın aldıkları denizaltıları eğer belirli bir zamandan önce Türkiye’ye iletirse o denizaltıların boğazlardan geçişi serbest olacaktır. Geçişler yalnız yapılacaktır.

13- Savaş gemilerinin geçişi için Türkiye’ye diplomatik bir ileti yapılma şartı bulunmaktadır. Bu ileti 8 gün öncesinden yapılmalıdır. Yapılacak bildiri içinde gemilerin özellikleri yer almalıdır.

14- Yabancı gemilerin boğazlardan geçişi, 15000 ton aşılmayacak şekilde gerçekleşecektir. Karadeniz’e kıyısı bulunmayan ülkeler 17. maddede yer aldığı gibi boğazlar içindeki bir limana giden gemiler bu kısıtlamaya tabii tutulmayacaktır. Boğazlardan geçen kuvvetler en fazla 9 gemiden oluşabilir.

15- Boğazdan transit geçişi yapan savaş gemileri içinde bulunan uçakları hiçbir şekilde kullanmayacaktır.

16- Boğazlardan transit geçişi halinde bulunan savaş gemileri önlenemeyecek koşullar olmadıkça boğazlarda kendilerine biçilen süreden fazla durma yetkisine sahip değildir.

17- Önceki maddelerin şartları, belirli bir tonajda veya toplulukta var olan bir deniz kuvvetinin, Türk Hükümetinin çağırma durumuna karşılık, boğazlardaki bir limanda belirli bir süre zarfında hoşgörü ziyaretinde yer almasına herhangi bir şekilde engel olmayacaktır.

18- Karadeniz’e kıyısı olmayan ülkelerin savaş olmayan zaman dilimlerinde boğazlarda bulundurabileceği tonaj aşağıda yer alan 4 ayrı kısımda belirtilmiştir.

a) 2’nci maddede yer aldığı durumlar dışında 30.000 ton ile sınırlandırılmıştır.

b) Belirli bir zaman dilimi içerisinde, Karadeniz içinde bulunan en güçlü donanmanın tonajı sözleşmenin imza atıldığı tarihte Karadeniz’de en kuvvetli bulunan filonun tonajını minimum 10.000 ton geçerse, a) paragrafında yer almakta olan 30.000 tonluk bütün tonaj aynı miktarda ve en fazla 45.000 tona gelinceye kadar arttırılacaktır.

c) Karadeniz’e kıyısı bulunmayan ülkelerin rastgele birinin Karadeniz’de bulundurabileceği tonaj, üst tarafta yer alan a) ve b) metinlerinde kararlaştırılan toplam tonajın üçte ikisiyle indirgenmiş hale getirilecektir.

d) Üst metinlerde yer alan maddelerin yanı sıra Karadeniz’e kıyısı bulunmayan bir ya da daha fazla ülke, Karadeniz’e, insani bir hedef ile deniz kuvvetleri yollamak niyetinde ise toplamı hiçbir durumda 8.000 tonu geçmemesi şartı korunacaktır.

19- Harp sürecinde, Türkiye muharebede yer alan değilse, harp gemileri 10. maddeden 18. maddeye kadar yer alan maddeler içinde olan şartlar ayni koşullar içinde, boğazlardan ulaşım sağlama özgürlüğüne sahip olacaktır.

20- Harp zamanında Türkiye harp içinde ise savaş gemilerinin boğazlardan geçişi önceki maddelerde yer alan hükümler ve Türk hükümetinin kararına göre şekillenecektir.

21- Türk hükümeti kendini savaş tehlikesi altında görürse önceki maddede yer alan şartları uygulama hakkına sahiptir. Türkiye bu şartları yürürlüğe koymadan önce Milletler Cemiyetine bilgi vermek yükümlülüğündedir. Türk hükümeti bildiri yapmadan önce boğazlardan geçip bir limana demirlemiş savaş gemileri dönüş hakkına sahip olacaktır. Milletler Cemiyeti konseyi, 3/2 fazlalıkla, Türk hükümetinin varmış olduğu kararların geçerli olmayacağına karar verecek olursa ve Montreux Boğazlar Sözleşmesini imzalayan karşılıklı tarafların vardığı karar sonucunda Türkiye önlemleri kaldırmak ile yükümlüdür.

22- İçerisinde bulaşıcı hastalık bulunan ya da bir haftadan az bir zaman diliminde bulaşıcı hastalık bulunmuş savaş gemileri karantinaya alınacaktır. Gemiler, hastalık bulaşmış bir limandan, beş kez yirmi dört saatten daha az bir olan bir zaman diliminden beri limandan ayrılmış olan savaş gemileri için bu durum geçerlidir. Boğazları geçişte söz konusu gemiler karantina haliyle geçiş yapacaktır. Hastalık olan gemi hastalık bulaşmaması için koruma önlemleri almak zorunda olacaktır.

23- Türk hükümeti, antlaşma gereğince sivil uçakların boğazlar üzerinden geçiş rotasını ayarlamakla sorumludur. Uçakların yasak bölgeler üzerinden geçişini engellemek için bu konuda önlem alma sorumluluğu Türk tarafına aittir. Uçakların geçiş sırasında güvenliği Türk tarafının sorumluluğundadır.

24- Boğazlar Kurulunun bütün yetkileri Türk hükümetine verilmiş, komisyon kapatılmıştır. Türk tarafı, antlaşmanın sırası ile 11., 12., 14. ve 18. maddeleri yürütülürken ortaya çıkan bilgi ve istatistikleri toplama ve ihtiyaç duyulan istihbaratı verme yükümlülüğündedir. Türk hükümeti, boğazlardan geçiş yapacağı bildirilen silahlı kuvvetleri Ankara’ya bildirmek zorundadır.

25- Yürürlükteki antlaşmanın hiçbir şartı, Türk hükümeti adına veya Milletler Cemiyeti’ne üye olan bir ülke, Milletler Cemiyeti üyeliğinin getirisi olan haklara ve yükümlülüklere çelişki oluşturmamaktadır.

26- Antlaşmayı imzalayan devletler, antlaşmanın bir kopyasını arşivlerinde saklayacaktır. Onama belgeleri Fransa’nın başkenti Paris’te yer alan arşivlerde saklanacaktır.

27- Yapılan antlaşma, Lozan Barış Antlaşmasında yer alan bütün ülkelerin katılımına açık olacaktır. Katılım, Fransız hükümeti tarafından yapılacak bildiride yer alacak, bildirideki tarih üzerinden katılım sağlanacaktır.

28- Antlaşma imzalanma tarihinden itibaren 20 yıl geçerliliğini koruyacaktır. Antlaşmanın ilk maddesinde yer alan hükümlerin geçerliliği devamlı olacaktır. Sözleşmenin geçerliliğini yitirmesinden 2 yıl önce taraflar Fransız hükümetine bildiride bulunacaktır. Antlaşmanın sona erdirilip erdirilmeyeceği konuları konuşulacaktır.

29- Antlaşma imzalandıktan sonraki her 5 yıl karşılıklı taraflar, antlaşma hükümlerinde değişiklik yapılması talebinde bulunabilecektir. Yapılan talebin kabulü için yüksek taraflar diplomatik görüşme yapacaktır.
şeklinde yer almaktadır.

Montreux (Montrö) Boğazlar Sözleşmesi Önemi ve Özellikleri

Antlaşmanın sonuçları maddelerde yer aldığı üzere boğazlar savaş dışında her devlete açıktır. Karadeniz’e kıyısı olan devletlere bazı özel geçiş hakları verilmiştir. Bu gelişmenin ana etmeni Sovyet Rusya olmuştur. Atatürk, Sovyetler Birliği’nin boğazlar üzerindeki baskılarından kurtulmuştur. Devletlerarası ilişkide Türkiye ve Sovyetler Birliği’nin ikileme düşmesine neden olmuştur. Antlaşma maddeleri günümüzde de devam etmektedir. Devletlerin itirazı ile değişikliğe uğrayabilecek konumda bulunmasına karşın maddeler ve önemi nedeniyle değişmemiştir. Geçerliliğini korumaya devam etmektedir. Antlaşama sonrası gerçekleşen başka bir olay ise Türkiye’nin yeni bir rejim olması ve getirim olarak uluslararası saygınlığının artışı olmuştur. Türkiye’nin boğazların askerden arındırılmış bölgeyi kaldırması ile Doğu Akdeniz ve Boğazlar bölgesinde güçlenmesine olanak sağladı.

Antlaşmanın yapılmasının öncesi ve sonrası Balkan Antantı, Türkiye’yi haklı bulmuştur. Antlaşma konusunda destekleyici tavırda bulunmuştur. Antlaşmanın yapılmasının öncesinde İngiliz ve Fransızların desteklemeyişini Almanların İtalya’ya olan yakınlığı değiştirdi. Antlaşma’nın yapılışını destekleyici tavır almalarını sağladı.