Kürt Teali Cemiyeti Nedir? Amacı, Kurucusu ve Üyeleri

Kürt Teali Cemiyeti Nedir? Kürdistan Teali Cemiyeti olarak da bilinen Kürt Teali Cemiyeti, 30 Aralık 1918’de İstanbul’da kurulmuştur. Amacı, Türkiye’nin doğusunda bağımsız bir Kürt devleti kurmaktır.

Kürt Teali Cemiyeti Hakkında Bilgi

Kürt Teali Cemiyeti, 1. Dünya Savaşı sırasında ve sonrasında İngiltere’nin kontrolü altında faaliyette bulunmuştur. İngiltere, Musul petrollerini ele geçirmek için bu cemiyete ve cemiyetin amacı olan bağımsız Kürt devletinin kurulmasına destek olmuştur.

I. Dünya Savaşı sonrası imzalanan Mondros Mütarekesi’nin şartlarından ve devletin savaş sonrası toparlanmak için bir politika izlememesinden kaynaklı olarak dönemin kendine özgü bir siyasi ortamı oluşmuştur. Osmanlı Devleti’nde farklı etnik kökenden olan kesimler için Osmanlı Devleti’ne bağlı kalmak veya ayrılmak gibi seçenekler ortaya çıkmıştır. Bunun sonucunda cemiyet kurarak örgütlenenler arasında Kürtler de bulunmuştur. Kurulan Kürt cemiyetleri içerisinde en merkezi konumda olanı Kürdistan Teali Cemiyeti olmuştur.

Kürt Teali Cemiyeti Ne Zaman Kuruldu?

Bu cemiyetin kuruluşu ile alakalı farklı veriler yer almaktadır. Bunlardan ilki Emniyyet-i Umûmiyye Müdürlüğü’nün hazırlayarak Dâhiliyye Nezâreti’ne vermiş olduğu; cemiyetlerin kuruluş amacını, tarihini vb. aktaran bir listedir. Bu listeye göre Kürdistan Teali Cemiyeti’nin kuruluş tarihi günümüz takvimine göre 17 Aralık 1918’dir. Bir başka veri ise İstanbul Valiliği’nce Dâhiliyye Vekâleti’ne gönderilmiş olan 27 Nisan 1939 tarihli gizli bir yazıdır. Bu yazıya göre ise Kürdistan Teali Cemiyeti İstanbul’da 1919 yılının Şubat ayında kurulmuştur. Farklı bir veri ise Dâhiliyye Nâzırı Ali Kemal Bey’in Sadâret’e vermiş olduğu bir yazıdır. 11 Mayıs 1335 tarihli bu yazıda yine belirtilen tarih farklıdır. Sonuçta bu cemiyetin kurulduğu resmi tarih belirlenirken cemiyet vesikasının alındığı gün kabul edilmiştir. Kürdistan Teali Cemiyeti Dâhiliyye Nezâreti’ne kuruluş bildirisini vermiş olduğu 17 Aralık 1918 tarihinde yasal olarak kabul edilmiştir.

Kürt Teali Cemiyeti Kurucuları

Kürt Teali Cemiyetinin çok sayıda kurucusu bulunmaktadır. Özellikle Kürt aşiret liderleri kurucu veya üye olarak bu cemiyette yer almıştır. Cemiyetin kurucuları; Seyyid Abdulkadir Efendi, Hüseyin Şükrü (Baban) Bey, Dr. Mehmed Şükrü (Sekban) Bey, Muhiddin Nâmi Bey, Ba banzâde Hikmet Bey, Kâmran Ali Bedirhan, Necmeddin Hüseyin, Reşid Ağa, Kadızâde M. Şevki, Arvasizâde Mehmet Şefik, Mehmet Mihrî, Emin Feyzi, Vanlı M. Selim Begi, Berzencizâde Abdülvâhid, Dr. Hamid Şakir, Lâv Reşid, Dr. F. Berho, Hakkarili Abdurrahim Rahmi, Yemlekizâde Aziz, Hetzanîzâde Kemal Fevzi.

Kürt Teali Cemiyeti Üyeleri

Bu cemiyetin çok sayıda üyesi bulunmaktaydı. Özellikle Hürriyet ve İtilaf Fırkası üyeleri bu cemiyeti desteklemiştir. Mevlanzade Rıfat, Ahmet Hamdi Paşa, Arvasizade Mehmet Şefik, Said Molla, Yusuf Ziya Koçoğlu, Mehmet Şükrü Sekban, Emekli Ferik Fuat Paşa, Emekli Ferik Ahmet Hamdi Paşa gibi tanınmış kişiler de bu cemiyete üye olmuştur.

Kürt Teali Cemiyeti ve Said Nursi

Bazı araştırmacılar Said Nursi’nin Kürt Teali Cemiyeti üyesi olduğunu iddia etmiştir. Kendisi bu cemiyete üye olması için davet edilmiştir. Ancak Said Nursi’nin bu cemiyete üye oluşu veya destek oluşu ile bilgiler bulunmamaktadır.

Kürt Teali Cemiyeti Ne Zaman Kapatıldı?

Türkiye Büyük Millet Meclisi, 1921’de aldığı bir kararla bu cemiyetin tüm faaliyetlere son vermiştir.

Kürt Teali Cemiyeti Şubeleri

Kürdistan Teali Cemiyeti nizamnamesi gereğince Kürt nüfusunun yoğunlukta olduğu bölgelerde Kürdistan Teali Cemiyeti’nin şubeleri açılmıştır. Bu şubelerin önemli görevlerinden bir tanesi, kendi gölgelerinde bulunan Kürtlerin ruhani, ahlaki ve ilmi alanlarında gelişebilmesini sağlamak olmuştur. Bu sebeple çeşitli konferanslar, eğitimler verilmiş, çeşitli yayınlar yapılmıştır ve yardıma ihtiyaç olanlara yardım edilmiştir. Yapılan bu işlerin de merkeze rapor edilmesi yine bu şube cemiyetlerin görevleri arasında olmuştur. Kürdistan Teali Cemiyeti yayın organlarından birisi olan “Jîn”in 9 Mart 1920 tarihli yayınından bilindiği üzere bu cemiyetin 19 adet şubesi olmuştur. Bununla birlikte şubelerin merkez ile kurmuş olduğu iletişim şifreli bir şekilde yürütülmüştür.

Kürdistan Teali Cemiyeti’nin şubelerinden birisi de Diyarbekir Kürdistan Cemiyeti’dir. Diyarbekir Kürdistan Cemiyeti Kürdistan Teali Cemiyeti’nin şubeleri arasından en aktif olanı olarak belirlenmiştir. Diyarbekir Kürdistan Cemiyeti önceleri Kürdistan Teali Cemiyeti’nden bağımsız olarak kurulmuştur. Ancak sonrasında Kürdistan Teali Cemiyeti’nin bir şubesi haline gelmiştir. Diyarbekir Kürdistan Cemiyeti’ni diğer cemiyetlerden farklı kılan bir başka unsur ise Kürtlerin yoğun olduğu bir bölgede yasal olarak kurulmuş olmasıdır. Bununla birlikte “Kürdistan” ismini taşıyan ilk cemiyetin Diyarbekir Kürdistan Cemiyeti olması da yine bu cemiyeti farklı kılmaktadır.

Kürt Teali Cemiyeti Amacı ve Faaliyetleri

Kürt Teali Cemiyeti amacı, Türkiye’nin doğusunda bağımsız bir Kürt devleti kurmaktır. Bağımsız Kürdistan için faaliyetlerde bulunmuştur.

Kürdistan Teali Cemiyeti’nin diğer şubelerinin genel olarak ortak özelliği genel olarak bölgeye yayılamamalarıdır. Bununla birlikte bu şubeler halkın desteğini alma konusunda zorluklar yaşamışlardır. Bunun bir sebebi Mustafa Kemal’in önderliğinde başlatılan Anadolu Hareketi olmuştur. Bununla birlikte Osmanlı Devleti’ndeki önemli makamlarda bulunan bazı kişiler engel olmuşlardır. Tüm bunlara iletişimdeki yetersizlikler de eklenince Kürdistan Teali Cemiyeti için bu işler daha da zor bir hale gelmiştir. Sosyal, kültürel ve ekonomik anlamda yetersiz bölgelerde bulunan Kürdistan Teali Cemiyeti şubeleri, merkezi İstanbul’da bulunan Kürdistan Teali Cemiyeti ile ortak hareket etme ve bütünleşme noktalarında yetersiz kalmıştır. Bununla birlikte Kürdistan Teali Cemiyeti şubeleri halkın bilinçlenmesi ve bütünleşmesi noktasında etkili olabilecek kanallar olmakla beraber pek başarılı olamamışlardır.

Kürdistan Teali Cemiyeti’nin yayın yapabilmesi için bir kitle oluşturması gerekli olmuştur. Bu yayın organlarının amaçlarına hizmet edebilecek kitlenin oluşması için gerekli olan yaygın okullaşma, sanayileşme ve kentleşme gibi toplumsal ve yerel ağlar yetersiz kalmıştır. Bununla birlikte şubelerin erken kapatılması da Kürdistan Teali Cemiyeti için bir engel oluşturmuştur. Kürdistan Teali Cemiyeti ve şubeleri ile bağlı kuruluşları Kürt tarihi, Kürt dili, Kürt edebiyatı, Kürtlerin yaşamış oldukları sosyal ve siyasi sorunlar üzerinde çalışmalar da yürütmüştür.

Kürt Teali Cemiyeti Zararlı mı?

Kürdistan Teali Cemiyeti bağımsızlığına yönelik bir siyasi duruş sergilemiştir. Bu sebeple hem Kürdistan Teali Cemiyeti hem de şubeleri, Osmanlı hükümetinin ve Anadolu Hareketi’nin şiddetli tepkilerine maruz kalmıştır. Bu durum Kürdistan Teali Cemiyeti’nin ve şubelerinin kapatılması sürecini hızlandırmıştır. Kürdistan Teali Cemiyeti şubeleri ile bağlı kuruluşlar kıyaslandığı zaman, bağlı kuruluşların daha merkezi bölgelerde bulunmaları sebebi ile şubelerden daha etkin olma avantajlarının bulunduğu sonucuna bazı tarihçiler tarafından varılmıştır.

Kürtlerin genel olarak aydın, okumuş ve daha bilinçli olan kesimi ağırlıklı olarak İstanbul bölgesinde ikamet etmiştir. Bu kesim içerisinden bazı vatandaşlar devlet içerisinde önemli makam ve mevkilerde bulunmuşlardır. Bu sebeple imkanları daha fazla olmuştur. O dönemde Başkent olan İstanbul’da iletişim ve haberleşme ağı oldukça güçlü olmuştur. Bu yüzden başkent İstanbul cemiyet veya dernek kurmak için daha iyi imkanlar sağlamıştır. Bu sebeple Kürdistan Teali Cemiyeti’nin merkezi İstanbul olmuş ve bu merkezde çalışmalar yoğun olmuştur. Bununla birlikte bağlı kuruluşlarda, merkezde ve şubeler içerisinde Kürt gençleri ve Kürt kadınları da önemli rol üstlenmişlerdir.

Not: Bu konuyla ilgili olarak Yararlı ve Zararlı Cemiyetler Nelerdir? Özellikleri ve Faaliyetleri başlıklı yazımızı da inceleyebilirsiniz.