İpek Yolu Nedir? Tarihi Önemi ve Özellikleri

Bu yazımızda İpek Yolu nedir? İpek Yolu güzergahı neresidir? Bugün hangi ülke ve şehirlerden geçmektedir? İpek Yolu özellikleri nelerdir? İpek Yolu’nun tarihi önemi nedir? Modern İpek Yolu Projesi hakkında bilgi veriniz. Tarihi İpek Yolu ile Modern İpek Yolu arasındaki önemli farklılıklar nelerdir? sorularını yanıtladık.

İpek Yolu Nedir?

İpek Yolu çinde başlayıp anadoluya kadar uzanan bir dünyaca ünlü ticari yoldur. Milattan yüzyıllar önce Mısırlılar, daha sonra da Romalılar, Çinlilerden ipek satın aldılar. Ulaşım ise, daha sonra İpek Yolu adı verilen güzergahı izleyen kervanlarla sağladılar. İpek endüstrisi, çok eski çağlardan beri birçok milletin hayatında önemli bir yer tutmuştur. Uzak Doğu’dan gelen ipek ve baharat, Batı için, uluslararası ilişkilerde önemli bir rol oynamıştır. İpek Yolu, ayrıca Doğu kültürünün Batıdakiler tarafından tanınmasını sağlamıştır. Doğu’nun ipeği ile baharatının kervanlarla Batıdaki insanlara taşınması, Çin’den Avrupa’ya ulaşan ticaret yollarını oluşturmuştur. Orta Çağda, kervanlar, şimdiki Çin’in Şian kentinden hareket ederek Özbekistan’ın Kaşgar kentine gelirler, burada ikiye ayrılan yollardan ilkini izleyerek Afganistan ovalarından Hazar Denizi’ne, diğeri ile de Karakurum Dağları’nı aşarak İran üzerinden Anadoludan devam ederdi. Anadolu’dan deniz yolu ile Akdeniz ve Karadeniz (Tirebolu) limanlarından veya Trakya üzerinden kara yolu ile Avrupada son bulurdu.

Doğudan batıya doğru gelişen bu ticari harekette daha önceki çağlardan beri kullanılmakta olan bir yol tarafından yararlanılmıştır. Yoğun bir şekilde ipek, porselen, kâğıt, baharat ve değerli taşların taşınmasının yanında kıtalar arasındaki kültür alışverişine de sağlayan bu binlerce kilometre uzunluğundaki kervan yolları zaman içinde İpek Yolu diye adlandırılmıştır. İpek Yolu Asya’yı Avrupa’ya bağlayan bir ticaret yolu olmasından farklı, 2000 yıldan beri bölgede yaşayan kültürlerin, dinlerin, ırkların da izlerini taşımış ve olağanüstü bir tarihsel ve kültürel zenginlik sunmuştur.

İpek Yolu’nun Chang’an-Tianshan koridoru 2014’ten bu yana UNESCO Dünya Mirası Listesi‘nde yer almaktadır.

İpek Yolu Güzergahı Neresidir? İpek Yolu Hangi Ülke ve Şehirlerden Geçmektedir?

İpek Yolu’nun güzergâhı ile ilgili ilk kalıntılar Antik Yunan ve Romalılara dayanmaktadır. Tarım Havzası’nın kuzeyinden geçen kuzey rotayı ünlü tarihçi Heredot M.Ö. 450 yılında ayrıntılı şekilde tarif etmiş, güzergâh merkezlerine de oradaki yerli halkların isimlerini vermiştir. Heredot’un tarifine göre kuzey rotası Don Nehriden başlayarak ilk olarak kuzeye ve hemen sonra Partların bölgesine doğru doğuya ilerlemekte, oradan da Çin’in batısında bulunan Kansu şehrinde son bulan Tanrı Dağları’nın kuzeyindeki kervan yolu üzerinden geçmektedir.

Güney rotasına ilişkin buna benzer bir rota tarifi bulunmamaktadır. Ancak güney rotası yeniden kurgulandığında, rota Mezopotamya’dan başlamaktadır; fakat bu veri kesin olarak değildir. İpek Yolu Anadolu’da Antakya’da başlayıp, Gaziantep’ten geçerek İran ve Afganistan’ın kuzeyinde Pamir Ovası’na kadar geçmektedir. Ayrıca Güneydoğu Bölgesi’nde bulunan Gaziantep ve Malatya’yı geçip, Trakya üzerinden ve Ege kıyılarında İzmir, Karadeniz’de Trabzon ve Sinop, Akdeniz’de ise Alanya ve Antalya gibi önemli limanlar üzerinden Avrupa’ya kadar uzamaktadır.

Üçüncü bir yol da Mısır ve Mezopotamya rotalarının birleşmesi ile meydana gelen Narmada Nehrinin Hint Okyanusu’na döküldüğü Hindistan’ın liman kenti Bargyzaga şehrine ulaşan deniz ve kara yollarının birleşimi ile oluşmuştur.

İpek Yolu Özellikleri

İpek Yolu özelliklerini sayarsak önce geçtiği güzergahlarından başlayalım ve geçtiği güzergahların iklimi veya coğrafi şekillerine bakmamız gerekir. Öncellikle Çin Şian şehrinde başlar bu şehir dört büyük tarihi başkenttir Moğolistan Karakurum şerinde devam eder, Dünya Kültür Hazineleri Alanı Karakurum’da bulunur. Afghanistan Belh şehri ile İpek Yolu devam eder. Bugün Afganistan’ın kuzeyinde merkeze bağlı bir şehirdir ve başkent Mezar-ı Şerif’in 20 km kuzeyinde, Amu Derya’nın yaklaşık 74 km güneyindedir. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin doğduğu şehirdir. Afghanistan’dan sonra yol Özbekistan’dan devam eder. Özbekistan, günümüzdeki yedi bağımsız Türk devletlerinden biridir ve TÜRKSOY’un üyesidir.

Suriye Halep de İpek Yolu üzerinde bulunur. Halep Kalesi’nde çeşitli Mezopotamya devletleri, Roma İmparatorluğu, Bizans İmparatorluğu, Arap hakimiyeti, Emeviler, Abbasiler, Mirdasiler, Ukayliler çok kısa bir süreliğine Büyük Selçuklu Devleti ve Osmanlı İmparatorluğu devirleri yaşanmıştır coğrafi. Diğer bir Ülke ise Türkiye Konya ve İstanbul’dan geçmektedir. İstanbul, Türkiye’de yer alan şehir ve ülkenin 81 ilinden en kalabalık olan ilidir. Konya ise yüz ölçümü en büyük olan Türkiye şehridir. Son uğrak ise İtalya Venedik’tir. Venedik, kuzeydoğu İtalya’da birbirinden kanallarla ayrılmış ve köprülerle bağlanan 118 adanın üzerine kurulu olan şehirdir İpek yolu uzunluğu 6000 km’dir.

İpek Yolu Tarihi Önemi

İpek Yolu’nun tarihi önemini bir kaç bölüme ayırarak inceleyebiliriz.

Kültür ve Teknik Aktarım

Teknik alandaki gelişmelerin, kültür ürünlerinin veya ideolojilerin aktarımı, ticari mallara göre daha doğal ve kalıcı olmuştur. Ticari, politik, diplomati nedenler ile gerçekleştirilmiş uzak ticaretin bütün türleri farklı toplumlar arasında kültürel değişimi meydana getirmiştir. Şarkılar, dini düşünceler, felsefi görüşler ve bilimsel bilgiler seyahat edenler yoluyla taşınmış ve güncel kalmıştır. Bunlardan farklı olarak gıda maddelerinin girişi ile tarımsal değişim de gerçekleşmiştir. Kâğıt üretimi ve matbaa gibi kimyasal süreçler, etkili at koşumu ile üzengi gibi önemli buluşlar dünyaya Asya üzerinden yayılmıştır.

Dinlerin Yayılması

İpek Yolu üzerinde taşınan kalıcı şeylerden biri dinler olmuştur. Örneğin 4. ve 5. yüzyıllarda Kuzey Vey Hanedanlığı döneminde Budizm, kuzey güzergâhı yoluyla Hindistan’dan Çin ve Japonya’ya gelmiştir ve etkisini hala devam etmektedir. Bazı istisnalar haricinde, Hıristiyanlığın Anadolu’da yayılmasında 3. yy. da Sasani İmparatorluğu döneminin başlaması ile mümkün olduğu görülür. Hristiyanlık, Orta ve Doğu Asya’da hiçbir zaman hâkim din olmamasına rağmen, İpek Yolu’nu kullanarak Çin’e kadar dayanmıştır.

Hastalıkların yayılması

Dinler ve diğer kültürel öğeler gibi hastalıklar ve enfeksiyonlar da İpek Yolu’ndan yayılmıştır. Uzun seyahat edenler, virüslerin ortaya çıktıkları bölgelerden ayrılmasına ve bu virüsler yoluyla ortaya çıkan hastalıkların, bağışıklığı olmayan toplumlarda yayılmasına sebep olmuştur. Bu durum da felaketle sonuçlanan salgınların ortaya çıkmasına sebep olmuştur. İpek Yolu üzerinde hastalıkların yayılmasına verilebilecek iyi bir örnek 14. yüzyılda görülen veba salgınıdır.

1330’lu yıllarda Çin’de ortaya çıkan, kemirgenlerden pireler yoluyla insanlara bulaşan aşırı bulaşıcı olan veba ortaya çıkmıştır. Bu salgın, uzun bir süre sadece Çin’in şehri olan Yunnan’da görülmüştür; fakat 14. yüzyılın başında Moğol orduları yoluyla vebalı pireler Yunnan’dan Çin’in diğer bölgelerine doğru taşınmış ve böylece veba, İpek Yolu boyunca çok hızlı bir şekilde yayılmıştır. Veba, Kafa (günümüz Feodosya) şehrinden gelen ticaret gemileri ile Kırım Yarımadası yanından geçerek 1348 yılında Avrupa’ya da ulaşmıştır. Asya’dan Avrupa’ya kadar etkili olan ve Avrupa nüfusunun yaklaşık üçte birinin hayatını kaybettiği veba ortaya çıkmıştır. Bu salgın, Ortadoğu, Hindistan ve Çin’de 75 milyon kişinin ölümüyle sonuçlanmıştır. Özellikle kürk ihracatı vebanın hızlanmasına neden olmuştur.

İpek, Batı için İpek Yolu üzerinde taşınan sıra dışı, alışılmadık maddedir ve bu madde yola da adını vermiştir. Ancak, yol üzerinde başka mallar da taşınıp takas edildiğinden dolayı , bu kavram ticaret gerçekliğinden uzaktır. Çin’e doğru yol alan kervanlar altın, değerli taş ve cam ve benzeri maddeleride taşımışlardır.

Modern İpek Yolu Projesi Nedir?

2049 yılında bitirmesi planladığı modern İpek Yolu konseptini ifade etmektedir. Proje kapsamında güvenlik anlaşması Blackwater’ın kurucusu Erik Prince’in sahibi olduğu Frontier Services Group adlı şirketi ile imzalanmıştır.

Şi Cinping ilk olarak, 2013 yılı Eylül ayında Kazakistan’ın Nazarbayev Üniversitesi’nde yaptığı konuşmada, İpek Yolu ülkeleri arasında İpek Yolu Ekonomik Kuşağı oluşturulmasından bahsetmiştir. Daha sonra, Kasım ayında Endonezya parlamentosunda yaptığı konuşmada ise Güney Asya ülkeleri ile birlikte 21. Yüzyıl Deniz İpek Yolu’nu yeninden oluşturmanın gerektiğini belirtilmiştir. Bu iki girişim, Çin tarafınca daha sonra Bir Kuşak, Bir Yol olarak adlandırılmıştır. Burada İpek Yolu Ekonomik Kuşağı, “Yol” ise 21. Yüzyıldaki Deniz İpek Yolu’nu ifade etmektedir.

Projede ulaşım ağları, enerji ağları ve telekomünikasyon yoluyla uluslararası entegrasyon hedeflenmektedir. Proje; 69 üye ülke, dünya GSMH’nın %42’si, dünya nüfusunun %64’i, karaların %40’ı, bilinen enerjinin %75’ini kapsamaktadır. Çin 30-35 yılda projeyi tamamlayarak kuruluşunun 100. yılana (2049) yetiştirmeye çalışmaktadır. Çin projeyi 2013 yılında gündeme getirse de daha önce hazırlıklara başlamıştır.

Modern İpek Yolu olarak da anılan girişimin kara ayağını oluşturan İpek Yolu Ekonomik Kuşağı ile Çin’den, Kazakistan ve Moğolistan’dan başlayarak Rusya ve İran onun üzerinden Avrupa’ya ulaşacak şekilde demiryolu bağlantıları oluşturulması ve bölge ülkeleri ile ticareti artırıcı ve kolaylaştırıcı önlemlerin hayata geçirilmesi tahmin edilmektedir. Bu şekilde, Çin’in az gelişmiş iç bölgelerinin de kalkınmasına katkı sağlanması beklenmektedir.

Girişimin deniz ayağını oluşturan 21. Yüzyıl Deniz İpek Yolu’nda ise Çin’in, Pakistan ve Bangladeş üzerinden oluşturacağı demir yolları ve boru hatları ile Umman Denizi’ne ve Bengal Körfezi’ne açılan limanlara bağlantı kurması tahmin edilmektedir. Bu şekilde Çin, Malaka Boğazı’na alternatif yaratarak arz ve tedarik güvenliğini artırması öngörülmektedir.

Tarihi İpek Yolu ile Modern İpek Yolu Arasındaki Farklılıklar

İpek Yolu ile modern ipek yolu farkları saymak gerekirse bunlaradan biri güzergahtır. İpek Yolu üçe ayrılırken modern İpek Yolu ise ikiye ayrıldığı söylenebilir. İpek Yolu sadece ticaret amaçlı oluşmuş bir yoldur ama Modern İpek Yolu buna aksine doğal gaz hattı ve petrol hattı geçmek amacı gütmüştür. Modern İpek Yolu’nun ilk yolu biraz daha İpek Yolu’na benzerken diğer yolunun ise çok birbirinden farklı olduğunu görüyoruz. Modern İpek Yolu bir Çin projesi iken İpek Yolu ise tarihler boyunca bir sürü ülkenin elinde bulunmuş ta ki Coğrafi Keşifler başlayana kadar. İpek Yolu kültürel akım veya hastalıkların buluşması ve savaşlar gibi önemli olaylar ile tarihe yön vermişken modern İpek Yolu’nda çok da tarihi değiştirecek bir yol olduğu anlaşılıyor. İpek Yolu’nun ortaya çıkışı planlanmayıp uzun süren bir orataya çıkışı vardır modern İpek Yolu ise planlı ve ne zaman çıkacağı belli bir tarihi olan bir yoldur ve en önemli fark ise zamanlarının birbirinden çok farklı olmasıdır.

Not: Bu konuyla ilgili olarak Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından hazırlanan İpek Yolu Projesi hakkında da bilgi edinebilirsiniz.