İlim ve İrfan Erleri (Tarih Konu Anlatımı)

Bu yazımızda tarih dersi konu anlatımları kapsamında 11. sınıf tarih dersinin 2. ünitesi olan Değişim Çağında Avrupa ve Osmanlı ünitesinin 3. konusunun devamı olan İlim ve İrfan Erleri konusuna yer verdik. Çözüm Arayışları ve Layihalarda Osmanlı konusunu “Osmanlı devlet idaresi ve toplum düzenindeki çözülmeleri önleme çabalarını analiz eder.” kazanımı çerçevesinde anlattık.

İlim ve İrfan Erleri

Ders: Tarih 11

Ünite: Değişim Çağında Avrupa ve Osmanlı

Konu: İlim ve İrfan Erleri

Kazanım: Osmanlı devlet idaresi ve toplum düzenindeki çözülmeleri önleme çabalarını analiz eder.

İlim ve İrfan Erleri konusunda Osmanlı Devleti’nde alimlerin görevleri nelerdir? Kâtip Çelebi kimdir? Naima Efendi kimdir? Evliya Çelebi kimdir? Yanyalı Esad Efendi kimdir? sorularını yanıtladık. Ayrıca tüm bu kişilerin eserleri ve fikirleri hakkında bilgi verdik.

İlim, her zaman Osmanlı Devleti’nin önemsediği bir şey olmuştur ancak çöküş dönemi ile bu değişmeye başlamıştır. Zaman içerisinde ilim yönünden eksik kalan Osmanlı Devleti birçok alanda da kaybetmeye başlamıştır. Yani ilim her devletin önemsediği bir şey olmalıdır. Osmanlı Devleti’ni ileriye taşımış olan ilimin en büyük kaynağı yetiştirdiği alimlerdir. Bu alimler Osmanlı Devleti’nin tanınma sebebi olmuş ve halka refah sunmuştur. Dolayısıyla bu alimler günümüz dünyası da dahil olmak üzere herkes için önemli bir yere sahip olmalıdır. Her devlet yeni bilim adamlarının yetiştirilmesi için halkı desteklemelidir, bu potansiyele sahip olan insanlara eğitim vermelidir. Yunus Emre’nin de dediği gibi: ilim ilim bilmektir, ilim kendin bilmektir, sen kendini bilmezsin, ya nice okumaktır.

İlim ve İrfan Erleri Nedir?

Osmanlı Devleti, zaman zaman birçok alime eğitim sağlamış ve toplumunun ihtiyaçlarını bu alimler sayesinde karşılamıştır. Dönemin ilim merkezlerine uğramış alimler Osmanlı Devleti’nin en büyük destekçilerinden olmuşlardır. Osmanlı’nın yüzyıllar boyunca en güçlü devletlerden bir tanesi olarak kabul edilmesinin sebebi çoğu zaman alimlerdir. Arap toplumu ve Osmanlı Devleti, Avrupa’daki bilim insanlarından daha verimli alimler çıkarmayı başarmış ve bunun sonucunda Altın Çağ’ın Arap toplumu ve Osmanlı Devleti’nde olmasının sebebi bu alimlerdir. Alimler toplum refahının en büyük sebeplerinden olmuşlardır.

Ancak 17. yüzyılın ardından ilim için ayrılan bütçe kısılmaktadır. 17. yüzyılın ardından devlet içerisindeki refah azalmaya başlamıştır ve bu azalmanın sonucunda devlet içerisinde ilim için ayrılan bütçe de azalmıştır. Bütçenin azalmasındaki en büyük faktör genel olarak devletin bütçesinin azalmasıdır. Devlet yavaşça sistemin gereksinimlerine ayak uyduramamaya başlamıştır. Aynı zamanda bu yakın zamanda gelecek olan çöküş döneminin belirtilerindendir. Avrupa ilim merkezi olmayı ana fikirlerinden birisi olarak saymaya başlamıştır. Ancak konunun ve bütçe azalmasının ana sebebi devlet içerisindeki refahın azalması, aynı zamanda fetihlerin kaybedilmesi genişlemenin durması ve diğer devlet gelirlerinin azalmasıdır. Kısacası zaman içerisinde, ilmin önde gelirlerinden birisi olan Osmanlı Devleti, çeşitli etkenlerden ötürü gerilemiştir ve ilme verilen önemini azaltmıştır. Bu dönem boyunca da önemli alimlere devlet otoritesi yer vermiş ve eğitmiştir.

Katip Çelebi Kimdir? Eserleri ve Fikirleri

Katip Çelebi, zaman içerisinde iki kutup arasındaki boşluğu, Avrupa’nın Osmanlı’nın ilim konusunda ileriye geçtiği konuları ilk kez fark etmiş ve bunu düzeltmek için ilk kez uğraşan alimdir. Osmanlı Devleti içerisindeki en önemli alimlerden bir tanesidir. 17. Yüzyılda yaşamıştır ve ilme katkılarından ötürü dünyanın birçok noktasında tanınmaktadır. Aynı zamanda kendisine “Hacı Kalfa” olarak hitap edilmektedir. Avrupa’nın Osmanlı’dan ileride olmasını yakalamaya çalışmıştır. Bu uğraşlardan birkaçı da yabancı dilde verilmiş Avrupa’nın ilim hakkındaki eserlerini çevirmiştir. Bunu Avrupa’nın ilime dair birçok eserini yakından takip ederek ve bu eserleri çeşitli dillere tercüme ederek yapmıştır. Genelde tercümeleri Türkçe ve Arapça dilinde yapılmıştır. Yani sadece Osmanlı’yı değil aynı zamanda zamanında Altın Çağı’nı yaşamış bütün Arap medeniyetlerine yardımı dokunmuştur ve ilimin odağını tekrardan Doğu’ya döndürmeye çalışmıştır.

Kendisi bu tercümeye dair amacını merakında bulundurmaktadır. Yani her zaman ilime dair olan merakı bu Avrupa ilini Doğu toplumlarına aktarma fikrini ona aşılamıştır. Yaşlandıkça aldığı dersleri arttırmış ve kendini ilim öğrenmeye adamıştır. Düzenlenen fetihler sırasında bile odağı ilimden kaymamıştır ve bulunabilecek kitaplar fetihler sırasında toplamıştır ve bulunduğu bölgedeki alimlerle iletişim kurarak bilgi akışını sağlamaya çalışmıştır. Sadece Arapça ve Türkçe kaynaklarla kalmamış aynı zamanda Batı kaynaklı eserlerden de bilgi toplamıştır. Böylesine bir azim dönemin bilim adamlarında bile ender rastlanan bir özelliktir. Kısacası hayatını ilme adamıştır ve bütün hayatını buna göre şekillendirerek ilim adına birçok gelişmeye imza atmıştır. Kendisi bu eserleri zaman içerisinde kitaplar halinde derleyip dönemin en büyük ilim kaynaklarını oluşturmuştur. Katip Çelebi kesinlikle ilim adına Osmanlı’nın sahip olduğu en büyük alimlerden bir tanesidir.

Naima Efendi Kimdir? Eserleri ve Fikirleri

Başka bir alim de 1655 ve 1716 yılları arasında yaşamış olan Naima Efendi’dir. Kendisi Katip Çelebi’nin büyük uğraşlar sonucunda açtığı Batı’nın ilmini Doğu medeniyetlerine aktarmayı motto olarak benimseyen yolda adımlar atmıştır ve o da Katip Çelebi gibi dönemin ilmini Osmanlı’ya yansıtmak uğruna uğraşmıştır. Kendisi tarihe çok büyük bir merak beslemiştir. Tarihe duyduğu merak aynı Katip Çelebi’nin ilme duyduğu merak gibi onu da çalışmaya ve büyük uğraşlar vermeye itmiştir. Kendisi hayatı boyunca tarih yazarlığındaki şartlardan bir tanesi olan dürüstlük üzerine durmuştur. Naima Efendi’ye göre tarih yazıcılığında yapılması gereken dürüstlük aslında bir konunun derinlemesine araştırılmasıyla başarılabilir. Naima Efendi, tarih hakkındaki düşüncelerini en nihayetinde “Tarih-i Naima” isimli eserinde toplamıştır. Bu eserinde bir konu hakkında çok yönlü değerlendirmeleri ve kronolojik verileri baz alarak çeşitli kurumlar ve tarihi kişiler hakkında tarih adına önemli bilgilere yer vermiştir. Bu eseri ve çeşitli çalışmalarıyla Naima Efendi, zaman içerisinde alimler içerisindeki yerini almış ve önemli bir tarihi figür olmuştur.

Birçok bilgi onun eserlerinden ele edilmiştir. Aynı zamanda kendisi tarih ilmindeki çalışmalarıyla bu ilme yeni noktalar kazandırmış ve incelenmesini ardından gelen bilim adamları için kolaylaştırmıştır. Kısacası Naima Efendi, Osmanlı tarihçiliğine çok önemli birçok eser kazandırmıştır, hayatını çalışmalarına adamıştır ve bunun sonucunda önemli bulguları tarih biliminin incelenmesinde ortaya koymuştur. Kendisi Osmanlı Devleti için değerli bir alim olmuştur. Naima Efendi’ye göre tarihin diğer ilimler üzerindeki etkisi çok büyüktür ve aslında hepsi tarihten geçmektedir. O, tarihe fazlasıyla önemli görmektedir ve bunu göstermek adına uğraşlar ortaya koymuştur. Bunun sebebi de çözülmemiş birçok olay ona göre geçmişte yaşananlarla bağdaştır ve ikisi ayrılamaz bir bütündür bu yüzden halkı yönlendirmedeki ve yönetmedeki tarihin yeri büyüktür.

Evliya Çelebi Kimdir? Eserleri ve Fikirleri

Başka bir büyük alim de Evliya Çelebi’dir. Kendisi çok yönlü bir alimdir. Birçok yönü eserlerinde edebiyatçı, bilimci, tarihçi ve hattat olarak ortaya çıkmaktadır. Birçok bilim dalıyla uğraşan Evliya Çelebi 17. yüzyılda yaşamıştır. Çocukluğundan beri başka diyarlar görme ve farklı yerleri gezme merakıyla büyümüştür. Babası ona çocukluğunda çeşitli hikayeler anlatmıştır ve o da bu hikayelerden etkilendikçe seyahat etme arzusu gitgide büyümüştür. Hayatındaki ilk seyahati Bursa’ya olmuştur. Bununla başlayan serüvenlerini bir kaynakta derlenmiştir. Hayatı boyunca farklı yerler gezmiş ve çeşitli yerleri dolaşmıştır. Bütün bu serüvenleri tam 42 yıl sürmüştür. Kendisi bir sanatçı edasıyla gördüğü yerleri, dolaştığı toprakları bir eserde birleştirmiştir.

Bu eserin adı, “Seyahatname-i Evliya Çelebi”dir. Bu eser bütün dünyaca tanınmıştır ve kendisini en büyük gezginlerden biri olarak bilmemize olanak sağlamıştır. Sadece bu değil aynı zamanda bu eser sayesinde Osmanlı Devleti’nin elindeki bilgiler bir kaynak altında bütünlüğe kavuşmuştur. 42 yıl boyunca gezilerek görülebilecek bütün yerleri ortak bir kaynakta birleştiren aydın Batı’da bile sonralarında görülmüş bir keşif arzusunu yerine getirip kendi halkına büyük faydalar sağlamıştır. Çeşitli kültürleri, yöreleri, yemekleri eserinde tanıtmış ve kendi yaşadığı bu büyük serüveni okuyucuyla paylaşmayı başarmıştır. 42 yıl boyunca gezdiği topraklar bugün toplamda 30 devlete tekabül etmektedir. Eserin tamamlanması 42 yıl sürdüğünden fazlasıyla bilgiye yer vermektedir. Bütün eser 10 cilttir ve 4000 sayfaya yakındır. Dünya üzerinde yazılmış en büyük seyahatnamedir.

Yanyalı Esad Efendi Kimdir? Eserleri ve Fikirleri

En son önemli alimlerden bir tanesi de Yanyalı Esad Efendi’dir kendisi 18. Yüzyılda yaşamıştır. Bazı Yunanca eserleri Arapçaya çevirmiştir. Tercüme edilen bu eserler hem tarih açısına hem felsefe açısına hem de genel olarak devletin ilmine önemli bir katkıda bulunmuştur. En önemli tercümelerinden birçoğu Aristo’nun eserleri üzerinedir. Günümüzde bile felsefe için en önemli kabul edilen bu kaynakların Doğu dünyasına tanıtımını Yanyalı Esad Efendi yapmıştır. Bu çalışmaları onu, Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın isteği ile önemli makamlardan birine yükseltmiştir. Kendisi sadrazamın emri ile yenileşme ve devletin ayak uydurması için kurulan tercüme kurulunun en önemli pozisyonuna getirilmiştir. Vazifelerini yerine getirmesi ve çeşitli önemli eserleri Osmanlı Devleti’ne kazandırması onu prestij sahibi bir alim haline getirmiştir. Eserleri ve hayatı boyunca yaptıkları sebebiyle de en önemli alimlerden bir tanesidir.

---

2. Ünitenin Tüm Konuları: Değişim Çağında Avrupa ve Osmanlı ünitesinin tüm konularını aşağıdaki başlıklarda inceleyebilirsiniz.