Tarih Biliminin Yöntemi Nedir? Beş Aşamalı Sıralı Yöntem

Tarih Biliminin Yöntemi Nedir? konusuda öncelikle tarih biliminin beş aşamalı yöntemi konusunu inceledik. Ayrıca tarih biliminin kaynakları konusunu da birinci ve ikinci elden kaynaklar başlıkları altında tüm ayrıntılarıyla inceledik.

Bu yazımızda ayrıca tarih dersi konu anlatımları kapsamında 9. sınıf tarih dersinin 1. ünitesi olan Tarih ve Zaman ünitesinin 1. konusunun devamı olan Tarih Biliminin Yöntemi Nedir? konusuna yer verdik. Tarih Biliminin Yöntemi Nedir? konusunu “Bir araştırma alanı ve bilim dalı olarak tarihin konusunu, kapsamını ve diğer bilim dallarıyla ilişkisini açıklar.” kazanımı çerçevesinde anlattık.

Tarih Biliminin Yöntemi

Tarih bilimi geçmişte meydana gelen olaylarda insanların tutum ve davranışlarının incelendiği ve yorumlandığı bilim dalına verilen isimdir. Tarih biliminin de diğer bilimler gibi bir yöntemi vardır. Ancak fen ve matematik gibi bilimlerin kesin kanunları olmasına rağmen tarih biliminin yoktur. Çünkü bu bilimlerin ilgilendiği konuların doğruluğu deneyle ortaya konabilirken tarih bilimi için deney uygulanabilecek bir metot değildir. Tarihi olaylar arasında sıkı bir bağlantı kurmak; fizik ve doğa bilimlerindeki gibi yasalar oluşturmak mümkün değildir. Disiplinler arası iş birliğinin geliştiği günümüzde tarih biliminin ana uğraşısı, incelenmesi ve açıklanması zaman alan karmaşık tarihî olayları ortaya koymaya çalışmaktır.

Tarihin de içinde yer aldığı sosyal bilimlerde bilgiye, deney ve gözlem yöntemleriyle ulaşılamaz. Çünkü sosyal bilimler toplumu ve insanı konu edinir. Tarih, bilinmeyene yönelerek onu kendi yöntemleriyle keşfetmeye çalışır ve bilimsel bilgiyi ortaya çıkarmak için kaynaklardan yararlanır. Ayrıca tarihi olayların açıklanmasındaki en önemli unsur belgelerdir. Tarihi bir olayın araştırılması diğer bilimlerdeki olayların araştırılmasından çok daha zordur. Çünkü tarih bilimde somut maddelerle araştırma yapmak çok zordur.

Tarihi Bir Olay Nasıl Araştırılır?

Tarih bir bilgiye araştırma yaparak ve kaynak kullanılarak ulaşılır. Araştırırken geçmişten günümüze meydana gelen olay ve olguları kronolojik bir süreçte ele aldığı için olay ve olgular arasında neden-sonuç ilişkilerini ortaya koyar. Empati becerisini kullanarak geçmişte yaşamış insanların değer yargıları, olaylara ve dünyaya nasıl baktıkları ve ne hissettiklerini anlamaya çalışır. Tarihi olaylar ele alınırken tarihî bilgilerin kendi döneminin şartlarına göre değerlendirir çünkü uzun yıllar önce yaşanmış bir olayın bugünün bakış açısı ve değer yargılarıyla ele alınması doğru değildir. Tarihçi; geçmişe ait bir bilgiyi, gerçeği anlamak için kullanır ve neden-sonuç ilişkisi kurar. Tarihçi araştırmalarını yaparken başka bilimlerden de yararlanır. Antropoloji (insan ırkını inceleyen bilim dalı), Coğrafya (doğa ve çevreyi inceleyen bilim dalı) gibi bilim dalları tarihe yardımcı olan bilim dallarına örnek olarak gösterilebilir. Tarihte olayların araştırılması sınıflandırılabilir.

Tarih Biliminin Sıralı Yöntemi

1. Tarama (Kaynak Arama): Tarihi olaylarla ilgili bilgi sahibi olabilmemiz için bazı kaynaklara başvurmamız gerekir. İlk aşama olarak güvenilir kaynaklarlar aranır ve daha sonra taranır.
2. Tasnif (Sınıflandırma): İlk aşamadaki kaynaklardan bulunan bilgilerin ana ve yan başlıklara göre sınıflandırılmasına denir.
3. Tahlil (Çözümleme): İkinci aşamada sınıflandırılan kaynakların içerik bakımından değerlendirildi aşamadır.
4. Tenkit (Eleştiri): İç ve dış tenkit olmak üzere ikiye ayrılan tenkit, dış tenkitte öncelikle kullanılan kaynağın yazar, basım yılı ve cinsi gibi özelliklerine göre değerlendirilir. İç tenkitte ise yazı içerik bakımından okuyucunun düşüncelerine göre eleştirilmesidir.
5. Terkip (Sentez): Yapılan tüm aşamalardan sonra ulaşılanların bir araya getirilerek esere dönüştürülmesi aşamasıdır.

Tarih Biliminin Kaynakları

Tarihe bilgiye kaynaklık eden malzemeler yani tarih biliminin kaynakları nelerdir? Örneklerle açıklayalım. Tarihi bilgiye kaynaklık eden malzemeler genel olarak birinci el kaynaklar (ana kaynak) ve ikinci el kaynaklar olmak üzere ayrılırlar. Ancak kaynaklar 4 başlıkta sınıflandırılır. İlk olarak sözlü kaynaklar insanlar aracılığıyla dilden dile yayılmış ve kalıplaşmış kaynaklardır. Efsaneler, destanlar ve menkıbeler sözlü kaynaklara örneklerdir.

İkinci başlığımız yazılı kaynaklardır. Yazılı kaynaklar geçmişteki yaşanmış ya da günümüzde yaşanan olayların yazılı olarak kağıt ya da parşömen gibi kaynaklara aktarılmasıdır. Tabletler, kitabeler, fermanlar ve beratlar yazılı kaynaklara örnek olarak gösterilebilir. Tarihte ilk Türk adının geçtiği Orhun Kitabeleri de yazılı kaynaklara örnek olarak gösterilebilir.

Üçüncü başlığımız sesli ve görüntülü kaynaklardır. Resimler, fotoğraflar, filmler ve video bantlarını örnek olarak gösterebileceğimiz sesli ve görüntülü kaynaklar 1814 yılında kullanılmaya başladığından (1814 yılında ilk fotoğraf çekimi gerçekleştirilmiştir.) 1814 yılından önceki zamanlardaki bilgilere sesli ve görüntülü kaynaklardan ulaşamayız. Dolayısıyla eski zamanlardaki bilgiler araştırılırken sesli ve görüntülü kaynaklardan başka kaynaklar tercih edilmelidir.

Dördüncü ve sonuncu kaynaklar ise gerçek eşya ve nesnelerdir. Tarihi olaylar büyük ölçüde sanat eserlerine ve o dönemin kaynaklarına yansır dolayısıyla tarihi bilgilere kaynak araştırırken o dönemin gerçek eşya ve nesnelerinde faydalanmak doğru bilgiye ulaştırabilir. Gerçek eşya ve nesnelere örnek olarak arkeolojik buluntular ile tarihî eşya ve nesneler gösterilebilir.

Birinci ve İkinci El Kaynaklar Nelerdir?

Birinci ve ikinci el kaynakları nelerdir? Karşılaştırarak açıklayalım. Tarih biliminde araştırma yapılırken araştırılan kaynakların kullanımını kolaylaştırılması amacıyla tarih biliminin kaynaklarını genel olarak birinci el kaynaklar (ana kaynak) ve ikinci el kaynaklar şeklinde ikiye ayrılmıştır. Birinci el kaynaklar (ana kaynaklar) olayın geçtiği döneme ait belge ve buluntular olmasına rağmen ikinci el kaynaklar olayın geçtiği döneme yakın ya da o dönemin kaynaklarından faydalanılarak meydana getirilen eserlerdir. Birinci el kaynaklardan alınan bilgiler tarihi olayın yaşandığı zamanda oluşturulduğu için ikinci el kaynaklardan alınan bilgilere göre daha kesin ve daha güvenilirdir. Birinci elden kaynaklara kitabe, abide, arkeolojik buluntular ve para örnek olarak gösterilebilir.

İkinci el kaynaklara ise savaşlar hakkında sonradan yazılan kitaplar örnek verilebilir. Birinci el kaynakların bulunması, ikinci el kaynakların bulunmasına kıyasla daha zor ve daha nadirdir dolayışla birinci el kaynaklar çok değerlidir. Orhun Yazıtları (Türklerin ilk alfabesi ile yazılan yazıtlar) ve Mustafa Kemal Atatürk’ün Nutuk’u yazılı kaynaklar olarak geçmektedir. Ancak Orhun Yazıtları olayın gerçekleştirildiği dönemde yazıldığından birinci el kaynak yani ana kaynak olarak geçmesine rağmen Mustafa Kemal Atatürk’ün Nutuk’u olayların gerçekleştiği zamandan sonra yazıldığı için ikinci el kaynak olarak geçmektedir.

Günlük Yaşamda Karşılaşılan Tarihi Bilgilerin Doğruluğunun Tespit Edilmesinde Uygulanması Gereken Yöntemler Nelerdir?

Hayatımız boyunca farklı bilgilerle karşılaşırız ancak günlük yaşantımızda karşılaştığımız bilgilerin doğruluğundan kesin olarak emin olamayız. Emin olamadığımız için bu bilgilerin doğruluğunu tespit etmemiz gerekir. Tespit ederken doğru bilgiyi bulup kullanabilmemiz için güvenilir kaynaklar bulmamız gerekir. Güvenilir kaynak kullanımlarına örnek olarak tarih ansiklopedilerinden araştırabilir ya da bu konudaki bilgili ve yetkili kişilere sorabiliriz. Daha kapsamlı bir araştırma ve doğrulama için ise müzelerdeki ya da sergilerdeki eserlerden yararlanabiliriz. Ayrıca farklı dillerdeki kaynakları bularak ve bu kaynaklardaki bilgileri orijinal dilinden kendi dilimize çevirebiliriz. Bahsettiğimiz kaynaklardan elde ettiğimiz bilgileri elimizde bulunan bilgilerle karşılaştırıp doğruluğunu kontrol edebiliriz.

Tarihi Bir Olayın Aydınlatılmasında Hangi Kaynaklar Daha Güvenilirdir?

Tarihi bir olayın aydınlatılmasında olayı yaşamış insanlardan bilgi almak ya da o dönemde kullanılan belgelerden bilgi toplamak daha güvenilirdir. Çünkü bu bilgilerin insanlar tarafından değiştirilmiş veya çarpıtılmış olma olasılığı daha düşüktür. Bu düşünceden yola çıkarak daha güvenilir kaynaklara örnek olarak arkeolojik buluntular ve yazıtlar verilebilir. Başka yollardan kaynaklar kullandığımızda yazarlar ırk ve siyasi düşünceler gibi nedenlerden dolayı yazılarında objektif olamayabilirler. Bu sebepler nedeniyle değiştirilme olasılığı en düşük kaynaklardan ve yazılardan bilgi almak daha güvenilirdir. Ayrıca tarihi olayların aydınlatılmasında, tarihi olayların araştırılması yardımcı olan bilimler de büyük katkı sağlar. Bu bilimlerin kullanılması tarihi olayların aydınlatılmasında kullanılan kaynakların daha güvenilir olmalarını sağlamaktadırlar.