İkta Ne Demek? İkta Sistemi Nedir?

Bu yazımızda ikta sistemi nedir? sorusunu yanıtladık. İkta sistemi, devlete ait toprakların aylık veya yıllık vergi gelirlerinin devlet görevlilerine maaş karşılığı olarak verilmesidir.

İkta Ne Demek?

Arapça bir sözcük olan ikta, dağıtım anlamındadır. İkta, Arapça’daki “kesmek, ayırmak” anlamındaki kat‘ kökünden gelmektedir. İkta ile ilgili diğer kavramlar:

İktadar (İktai): Kendisine ikta verilen kimse.

Mukta: İkta edilen şey.

Katia: İkta üzerinden alınan vergi.

Mukataa: Devletin gelirlerinin açık arttırma ile toplanması.

İkta Sistemi Nedir?

Bir ekonomi kavramı olarak İkta, devlete ait toprakların aylık veya yıllık vergi gelirlerinin devlet görevlilerine maaş karşılığı verilmesidir. İkta topraklarının mülkiyeti devlettedir. İkta sisteminde devlet ikta topraklarından elde edeceği gelirleri hizmetleri karşılığında devlet görevlilerine ve askerlere aktarır.

İkta, özel mülkiyette olmamakla birlikte hükümetin mülkü olan topraklara ait vergilerin ya da daha genelleştirirsek gelirlerin, sivil ya da asker erkâna, devlete yaptığı hizmetlerin karşılığı olması takdiriyle, yani maaşlarına bir karşılık verilmesi olarak tanımlanmaktadır. Erken İslam dönemindeki hukukçuların bakış açısından hibelerin daha gelişmiş biçimidir. İkta sistemi devlete mali ve askeri alanda büyük bir güç kazanmasını sağlamıştır. İkta olmak üzere verilen toprakta ikta sahibi olan kişi hükümet adına bölgeden vergileri toplar. İkta sahibi olan kişi vergileri alması ile kendi maaşını karşılamış olur. Savaş olması durumunda bölgeden toplanmakta olan, silahlı atlı birlikler oluşturulup orduya katılması sağlanır. Bu askerlerin ihtiyaç duyduğu her şeyi ikta sahibi olan kişi karşılar. İkta sahibi olan kişi aynı zamanda sorumlu olduğu bölgenin güvenliğini sağlar ve bu bölgedeki tarımsal sürecin devam etmesini sağlar.

İkta Arazi Nedir?

Selçuklu Devleti’nde maaş olarak kullanılan toprağa verilen isimdi. Asker ve devlet memurlarına, devlet için yaptıkları hizmetler karşılığında, belirli bir süre için ikta adı verilen bu topraklar verilirdi. Verilen bu toprakların vergi gelirleri de ikta sahiplerinin kazançları haline gelmiş olurdu. İkta arazisinin sahibi olan kişiler, kendilerine verilen topraklar karşılığında asker yetiştirmek durumundaydılar. Devlete verdikleri hizmetin süresi dolduğunda ise bu toprak ellerinden alınırdı. Bu topraklar her daim devlete bağlı kalırdı fakat denetimi ve kullanımı memur veya asker olan kişide olmaktaydı.

İkta sisteminin açıklaması; Türk tarihinde Büyük Selçuklular döneminde Nizamülmülk tarafından geliştirilen ve uygulamaya konulan bir sistemdir. Daha sonrasında da diğer Türk-İslam devletlerinde uygulanmış olan bir sistemdir. Özetle ikta sisteminin anlamı toprakların vergi gelirlerinin devlet giderlerine doğrudan aktarılmasıdır.

İkta Sisteminin Diğer Adı

İkta sistemi ikta edilme türüne göre iktau’t-temlik, iktau’l-istiğlal ve iktau’l-irfak olarak da adlandırılmaktadır. Bu tanımlamalar ikta sisteminin eş anlamlısı olarak kullanılmaktadır. İkta sisteminin Osmanlı Devleti’nde karşılığı ise Tımar Sistemi’dir. Tımar veya Dirlik sistemi de ikta sisteminin diğer adıdır.

İkta Sistemi Kaça Ayrılır?

İkta iktau’t-temlk, iktau’l-istiğlal ve iktau’l-irfak olmak üzere üçe ayrılır. İktau’t-temlik, mevat arazi, mamur topraklar ve madenler gibi taşınmazlar üzerine uygulanır. iktau’l-istiğlal, daha çok haraç veya öşür arazisi üzerinde kiralama biçiminde uygulanır. İktau’l-irfak ise, pazar yerleri, konaklama yerleri, su rezervleri gibi alanlarda uygulanır.

İkta Sisteminin Amaçları

• Ülkede toprağa bağlı üretimi arttırmak,
• Sürekli ve etkili bir ordu oluşturmak,
• Merkezi otoriteyi güçlendirmek,
• Mali alanda pratik bir yol izlemek (vergi toplamak ve maaş vermekle uğraşmamak gibi)

İkta Sisteminin Önemi

İktanın uygulanması tarih boyunca geliştirilen ekonomik sistemlerin en belirleyici ölçütlerinden biri olan mülkiyet sistemi içinde önemli bir yere sahiptir. İslam tarihinde önemli bir yer tutan bu toprak sistemini Asya tipi üretim tarzı modelindedir. Bazı araştırmacılara göre ikta sistemi İslam sosyalizminin temelini oluşturmaktadır. Çünkü merkezi otoritenin mülkiyet alanına bir sınır koymaktadır ikta sistemi.

İkta Sistemi Sonuçları

İkta sistemi ekonomik olarak en başta devlete büyük bir güç sağlamaktaydı. Ülkede bulunan tüm tarım arazilerinin etkin bir biçimde kullanılması ikta sistemi aracılığıyla sağlanamaktaydı. Bu durum ülkede sürekli bir üretimin yapılmasını sağlamaktaydı.

Bu topraklardan elde edilen bu gelir ile devlet ordunun gereksinimleri veya memurların maaşlarının ödenmesi konusunda bir harcama yapmamaktaydı. Bu da maaş ve ordu harcamaları için hazineden para çıkışını azaltmaktaydı. İkta sistemi sayesinde devlet, asker yetiştirmek için ek bir para ayırmak durumunda kalmamaktaydı. Ayrıca ikta sistemi göçebe olarak yaşamlarını sürdüren Türkmenlerin yerleşik yaşama geçmelerini sağlayarak vergi gelirlerin artmasını sağlamaktaydı.

Ancak ikta sistemi bir süre sonra gerektiği gibi işletilememiş ve bazı usulsüzler yüzünden sistem bozulmuştur. Başlangıçta oldukça yararlı olan bu sistem iltimaslar sonucunda işlevini yitirmiştir.

İkta Sistemi Tarihi

İkta sistemi ve tarihi hakkında detaylı bilgi verelim. Aşağıdaki sorular çerçevesinde ikta sisteminin tarihini daha ayrıntılı inceleyelim;

İkta Sistemini Kim Kurdu?

Tarihte ikta sistemine benzer birçok farklı sistem uygulanmıştır. Ancak ikta adı verilen bu toprak sistemi tarihte ilk kez Arap yarımadasında uygulanmıştır. Main Devleti’nde kabile reislerine ve yakınlarına ikta verilmiştir. Dolayısıyla ikta sistemini kuran Main Devleti yöneticileridir.

Türk tarihinde ise Büyük Selçuklu Devleti veziri Nizam-ül Mülk tarafından kurulmuştur. Daha doğrusu varolan sistem geliştirilerek uygulanmıştır.

İkta Sistemi İlk Ne Zaman Uygulandı?

İkta sistemi ne zaman başladı? sorusuna verilebilecek kesin bir yanıt olmasa da Main Devleti ile birlikte M.Ö.  8. yüzyılda başladığı düşünülebilir. İkta sistemi ilk kez M.Ö. 8. yüzyılda uygulanmıştır.

İkta sistemi nasıl ortaya çıktı? İslamiyet’ten önce Güney Arabistan’da bazı toprakların vergisini ödemek koşuluyla kabile reislerine veya askerlik görevi karşılığı komutanlara verilmiştir. Bazı topraklar ise savaş sonrası onları işleyebilecek köylülere verilmiştir. Dolayısıyla bu uygulamalarla birlikte ikta sistemi ortaya çıkmıştır.

İkta Sistemini Uygulayan Devletler

İslamiyet öncesinde Arabistan’da kurulan Main Devleti, Sebe Devleti ve Himyeri Devleti’nde ikta sistemi ilk kez uygulanmıştır. Ancak aynı dönemlerde Sasanilerde de ikta sistemi kullanılmaktadır.

İkta sistemi ilk defa hangi halife zamanında uygulanmıştır? İslamiyet’ten sonra da Arabistan’da ikta uygulanmıştır. İkta sistemi ilk kez Halife Hz. Ebu Bekir döneminde uygulanmıştır. Bu dönemde Yemame’de bir bölge ikta edilmiştir.

İkta sistemi nereden geldi? İkta adı verilen bu toprak sistemini tarihte birçok uygarlık birbirinden bağımsız olarak farklı yerlerde ve zamanlarda uygulamıştır. Dolayısıyla Orta Doğu’da İkta adı verilen bu sistem, farklı adlarla ve farklı biçimlerde tarihte birçok devlette kullanılmıştır. Arap yarımadasında İkta sistemi tarihte ilk olarak İslamiyet öncesinde Main, Sebe ve Himyeri devletlerinde görülmüştür.

İkta ve Gulam Sistemi

Gulaman-ı Saray, sultanı ve sarayı korumakla görevli, iyi yetiştirilmiş askerlerden oluşmuştur. Gulamların temininin en önemli kaynağı esir pazarlarıdır. Ölen hükümdarın gulamları yeni hükümdarın hizmetine girmiştir. Gulam temini bir devletin yıkılmasıyla başka devlete geçme ve hükümdara hediye sunulması şeklinde de olmaktadır. Devletin siyasi kolunda etkili hacibler de gulamlıktan yetişmişlerdir. İsim ve görevleri Divan defterine kaydedilmiş saray gulamlarına ikta yerine Bistegani denilen yılda dört defa maaş verilmiştir.

İkta Sistemini Uygulayan İlk Türk Devleti

Türk tarihinde ise ikta sistemini ilk kez uygulayan Büyük Selçuklu Devleti’dir. İkta sistemini tarihte ilk uygulayan Türk devleti Büyük Selçuklu Devleti olmuştur. Türkiye Selçukluları ve Anadolu’da kurulan Türk Beylikleri de ikta sistemini uygulamıştır. Osmanlı Devleti ise tımar sistemi adı altında ikta sistemini uygulamıştır.

İkta Sisteminin Osmanlı Devleti’ndeki Karşılığı Nedir?

İkta sistemi diğer adı veya ikta sistemi eş anlamlısı tımar sistemi midir? Selçuklular başta olmak üzere Türk İslam Devletleri tarafından kullanılmış olan bir sistemdir. Bu devletlerden sonra Osmanlı Devleti de ikta sistemine benzeyen bir sistem kulanmıştır. Bu sistemin adı ise Tımar (Dirlik) Sistemi’dir. İkta sisteminde olduğu gibi devlet memurlarına ve askerlere hizmetleri karşılığında verilen topraklardan oluşmaktaydı. Tımar sisteminde verilen toprak parçalarına dirlik adı verilirdi. Bu dirlikler kendi içlerinde üç kategoriye ayrılıyordu; tımar, zeamet ve has.

Tımar, çeşitli savaşlarda üstün başarı göstermiş olan asker ve sipahilere verilen araziler idi. Bu arazilerin geliri diğerlerine oranla daha düşüktü. Zeamet de tımarda olduğu gibi bazı savaşlarda üstün başarı göstermiş askerlere ve sipahilere verilirdi. Bunun yanı sıra bazı devlet adamlarına da verilirdi. Zeamet arazilerin geliri tımara oranla daha yüksek ama has arazilerden daha azdı. Has, padişahlarına, ailelerine, beylerbeyine, sadrazamlara, vezirlere, beylerbeyine ve sancak beylerine verilen arazilerdi. Bu arazilerin gelirin hepsinden daha fazlaydı. Tımar sahipleri de ikta sisteminde olduğu gibi asker yetiştirmek zorundaydılar. Vergi gelirlerinin belli bir kısmı ile atlı asker yetiştiriyorlardı.

Not: Bu konuyla ilgili olarak İkta Sisteminin Özellikleri ve Faydaları (Maddeler Halinde) başlıklı yazımızı da inceleyebilirsiniz.