Darbe Nedir? Türkiye’de Askeri Darbeler Tarihi

Türk Dil Kurumu sözlüğüne göre darbe, bir ülkede baskı kurarak, zor kullanarak veya demokratik yollardan yararlanarak hükümeti istifa ettirme veya rejimi değiştirecek biçimde yönetimi devirme işi olarak tanımlanmaktadır.

Bu yazımızı askeri darbenin ne olduğunu anlamak, bir askeri darbenin neden ve nasıl yapıldığını anlamak, askeri darbe, askeri darbe girişimi ve muhtıralar arasındaki farkı anlamak, Türkiye Cumhuriyeti’nde yaşanan askeri darbelere, askeri darbe girişimlerine ve muhtıraları ele alıp neler yaşandığına bakmak amacıyla yazdık.

Askeri Darbeler Hakkında Bilgi

Askeri darbeler, askeri darbe girişimleri ve muhtıralar Türkiye Cumhuriyeti’nde ilk defa 27 Mayıs 1960 tarihinde olmak üzere günümüze tarihine kadar birçok kez karşılaşılmış olaylardır. O yüzden bu yazımızda askeri darbenin ne olduğunu öğreneceğiz ve askeri darbelerin neden ve nasıl yapıldığını öğreneceğiz. Ardından askeri darbe girişiminin ne olduğunu öğreneceğiz ve muhtıraların ne olduğunu öğreneceğiz. Ardından askeri darbenin, askeri darbe girişiminin ve muhtıranın ne olduğunu öğrendikten sonra askeri darbenin, askeri darbe girişiminin ve muhtıraların kendi aralarındaki benzerlikleri ve farklılıklarına bakıp askeri darbenin, askeri darbe girişiminin ve muhtıranın ne olduğunu daha iyi anlayacağız.

Daha sonra Türkiye Cumhuriyeti’nde yaşanmış olan askeri darbeler, askeri darbe girişimleri ve muhtıraların örneklerini inceleyip bir askeri darbenin, askeri darbe girişiminin veya muhtıranın neden ve nasıl yapıldığı gibi sorulara cevap bulacağız. Tüm bunları gerçekleştirdikten sonra Türkiye Cumhuriyeti Devletinde yaşanmış olan bütün askeri darbelerin, askeri darbe girişimlerinin ve muhtıraların zaman çizelgesini de inceledikten sonra bütün askeri darbelerin, askeri darbe girişimlerinin ve muhtıraların gerçekleştirilme tarihlerini daha iyi göreceğiz.

Bu yazımızda askeri darbeler, askeri darbe girişimleri ve muhtıraları olarak şu tarihler bulunmaktadır: 27 Mayıs 1960 Darbesi, 12 Eylül 1980 Darbesi, 12 Mart 1971 Muhtırası, 28 Şubat 1997 Muhtırası, 27 Nisan 2007 Muhtırası (E-muhtıra), 22 Şubat 1962 Darbe Girişimi, 20 Mayıs 1963 Darbe Girişimi, 20 Mayıs 1969 Darbe Girişimi, 9 Mart 1971 Darbe Girişimi ve son olarak 15 Temmuz 2016 Darbe Girişimi tarihlerini işleyeceğiz. Her askeri darbenin veya askeri darbe girişimin veya muhtıranın gerçekleştiği tüm tarihleri tüm ayrıntılarıyla, bazen de çok detaya inilmeden sadece yeterli bilgiyi elde edip geçeceğiz. Ayrıca bazı askeri darbe veya askeri darbe girişimi veya muhtıralar olsun fark etmeksizin, o tarihte gerçekleşmiş olan olayla ilgili görselde kullanıp, o tarihte gerçekleşen olayı daha iyi anlamanıza yarım edilecektir.

Darbe Nedir?

Bir askeri darbe, o askeri darbenin yaşandığı ülkedeki askerlerin silahlarla ve şiddetle kuvvet uygulayarak veya farklı yollar ve yöntemler uygulayarak askeri darbenin yaşandığı ülke yönetimine el koyması, ele geçirmesidir.

Amerikalı araştırmacılar Jonathan M. Powell ve Clayton L. Thyne’nin oluşturdukları veritabanına göre 1950’den günümüze dünya tarihinde 500’e yakın darbe ve darbe girişimi yaşanmıştır. Bu darbelerin % 42,8’i Afrika’da, % 29,7’si de Güney Amerika’da yaşanmıştır.

En çok darbe 1966’da gerçekleşmiştir. 1966 yılında toplamda 28 darbe ve darbe girişimi yaşanmıştır.  Özellikle 1960-1975 yılları arasında çok sayıda darbenin ve darbe girişimlerinin gerçekleştiği görülmektedir.  Bu süreçte darbelerin sayısının artması sömürgelikten kurtulan Afrika ülkelerinde yaşanan kargaşaya bağlanabilir. Son on yılda darbe yaşayan ülkeler ise şunlardır; Nijer, Mısır, Gine-Bissau, Mali, Maldivler, Ukrayna, Burkina Faso ve Tayland.

En çok darbenin yaşandığı ülke ise Bolivya’dır. Bolivya’da 12 darbe, 11 darbe girişimi olmak üzere toplamda 23 darbe ve darbe girişimi yaşanmıştır. Aşağıdaki görselde en çok darbe ve darbe girişiminin yaşandığı ülkeleri inceleyebilirsiniz.

Darbeler Neden ve Nasıl Yapılır?

Bir askeri darbenin yapılmasının başlıca nedenleri arasında o askeri darbenin yaşandığı ülkeyi yöneten hükümetin, ekonomi ve sosyal sorunları çözme konusunda başarısız olmaları iddiasını ortaya koyarlar ve bu iddiayı düzeltmek için darbe yapılır. Darbe gerçekleşirken darbeyi gerçekleştiren askeri ordu radyo, televizyon ve internet (wi-fi) gibi iletişim ve haberleşme araçlarını işgal eder ve ayrıca hükümet daireleri üzerinde hakimiyeti ellerinde tutarlar ve elektrik santralleri gibi temel ihtiyaçları altyapı tesislerini hâkimiyetleri altına alır.

Darbe, Darbe Girişimi ve Muhtıralar Arasındaki Farklılıklar

Bir askeri darbe, o askeri darbenin yaşandığı ülkedeki askerlerin silahlarla ve şiddetle kuvvet uygulayarak askeri darbenin yaşandığı ülke yönetimine el koyması, ele geçirmesidir. Askeri darbe, askeri darbe girişimlerinin aksine planlanan askeri darbenin tam anlamıyla gerçekleştirmesi veya tam olarak hedeflenen sonucuna ulaşmasına denir.

Askeri darbe girişimi tıpkı askeri darbe gibidir ancak tek farkları birinin gerçekleştirebilmiş veya tam olarak hedeflenen sonuca ulaşmış olması iken diğerinin gerçekleştirilememiş veya tam olarak hedeflenen sonucuna ulaşmamış olmasıdır. Yani askeri darbe planlanan askeri darbenin tam anlamıyla gerçekleştirmesi veya tam olarak hedeflenen sonucuna ulaşmasına denir. Askeri darbe girişimi ise yine aynı şekilde planlanmış olan askeri darbenin aynı şekilde uygulanırken gerçekleştirilememiş veya tam olarak hedeflenen sonucuna ulaşamamış olmasına denir.

Muhtıra veya diğer ismiyle memorandum, askeri darbe ve askeri darbe girişimlerinin tam aksine askeri ordular yerine bir kişi veya bir grup veya bir kurumun, bir başka kişi veya bir başka grup veya bir başka kurumu uyarmak için o bir başka kişi veya bir başka grup veya bir başka kuruma gönderdiği yazılı uyarı metinine denir.

Yani bir ülkede askeri darbe gerçekleştirilirken ya da askeri darbe girişimi gerçekleştirilirken o askeri darbenin ya da askeri darbe girişiminin gerçekleştirildiği ülkede herhangi bir insan ya da insan topluluğu ölebilir ya da öldürülebilir ancak herhangi bir ülkede muhtıra gerçekleştirdiğinde herhangi bir insan ya da insan topluluğu ölmez ve buda askeri darbe ve askeri darbe girişimi ve muhtıraların farklarına örnektir.

Türkiye Cumhuriyeti’nde Yaşanmış Darbeler, Darbe Girişimleri ve Muhtıralar

• 27 Mayıs 1960 Darbesi

• 22 Şubat 1962 Darbe Girişimi

• 20 Mayıs 1963 Darbe Girişimi

• 20 Mayıs 1969 Darbe Girişimi

• 9 Mart 1971 Darbe Girişimi

• 12 Mart 1971 Muhtırası

• 12 Eylül 1980 Darbesi

• 28 Şubat 1997 Muhtırası

• 27 Nisan 2007 Muhtırası (E-muhtıra)

• 15 Temmuz 2016 Darbe Girişimi

27 Mayıs 1960 Darbesi

27 Mayıs 1960 darbesi, yani kısaca 27 Mayıs darbesi Türkiye Cumhuriyeti’nde yapılmış ilk askeri darbe olarak anılmaktadır. 27 Mayıs 1960 darbesi günümüzde 27 Mayıs Askerî Müdahalesi ve 27 Mayıs İhtilali olarak ta anılmaktadır. 27 Mayıs 1960 darbesi, 37 tane düşük rütbeli subayın planlamaları ve Tümgeneral Cemal Madanoğlu’nun komutanlığında gerçekleştirilmiştir. Radyo, Televizyon ve internet (wi-fi) gibi iletişim ve haberleşme araçları ve ayrıca hükümet daireleri üzerindeki otoritelerini bu 37 tane subayların elinde bulundurduğu askerler ve silahlarla öncelikle orduda bulunan komuta kademesini etkisiz bir hale getirilmesi sonucunda el altına alınmıştır. O dönemin Cumhurbaşkanı Celal Bayar ve yine o dönemin Başbakanı Adnan Menderes ile çoğu hükûmet üyeleri darbe sırasında tutuklanmıştır. Ayrıca yine dönemin Genelkurmay Başkanı da yönetime el koyup askeri darbeyi gerçekleştiren askeri ordu tarafından tutuklanmıştı.

Yani kısacası 1950 yıllarında iktidara geçmiş olan Demokrat Parti’nin ülkeyi her geçen gün baskı rejimine götürdüğünü ve kardeş kavgasına götürdüğü gerekçelerini kullanarak TSK (Türk Silahlı Kuvvetleri) içerisinden birkaç subay, 27 Mayıs 1960 sabaha doğru ülkenin yönetimine tamamı ile ele geçirdi. 27 Mayıs 1960 darbesi gerçekleşirken yaşanan kayıplar şu şekilde: 2 tane asker ile 1 tane sivil darbenin yaşandığı günün sabahı dost ateşi ile veya kazara öldürüldü. Nasıl öldükleri veya öldürüldüklerine dair hiçbir bilgi bilinmiyor bu sebeple dost ateşi veya kazara öldürüldükleri kabul ediliyor. Yine darbe günü 1 Demokrat Partili intihar etti. Ayrıca yine darbe günü Yassıada’da bir tanesi intihar olacak şekilde yedi tane Demokrat Partili öldü ve ayrıca Menderes ve iki bakanı idam (mahkemelere çıkartılıp suçlu bulunan kişinin direk ölümüne karar verilmesi) edildi.

12 Eylül 1980 Darbesi

12 Eylül 1980 darbesi, yani kısaca 12 Eylül darbesi diğer isimleriyle 1980 İhtilali veya 12 Eylül 1980 Harekâtı veya Bayrak Harekâtı Türkiye Cumhuriyeti’nde yapılmış ilk askeri darbenin üstünden 20 yıl geçtikten sonra gerçekleşmiştir. 12 Eylül 1980 tarihinin gecesinde TSK (Türk Silahlı Kuvvetleri) tarafından saat gece 03.00’de TRT ve PTT gibi önemli iletişim ve haberleşme noktalarına el konulması ile başlanan askeri darbe; İçişleri Bakanlığı, Emniyet Genel Müdürlüğü, Başbakan Süleyman Demirel’in konutu ile başka diğer devlet çalışanlarının sıkıntısız bir şekilde ele geçirilmesi ile saat 04.00’de bütün radyolar aracılığı ile ülkeye duyuruldu. 12 Eylül 1980 darbesinin nedeni olarak söylenenler ise suikastlar, katliamlar, cumhurbaşkanlığı seçim krizi; siyasi, sosyal ve ekonomik istikrarsızlık gibi ifadelerdi.

12 Eylül 1980 darbesi yaşanırken yaşanan can kayıpları şu şekilde: cezaevlerinde işkence yapılması sonucunda yaklaşık olarak 171 tane insan, toplam olarak ise yaklaşık olarak 300 tane insan hayatını kaybetti ve 47 tane insan ise idam (suçlu bulunup mahkemelere çıkartılan kişi ya da kişilerin tekrar suçlu bulunması veya suçunun derecesine göre ceza verilip direk öldürülmesi) edildi. Yine 12 Eylül 1980 darbesi yüzünden yaklaşık olarak 650 bin kişi gözaltına (mahkemelere çıkartılıp suçu bulunduğu düşünülen kişinin güvenlik güçlerinde ya da karakollarda belirli bir süreliğine bir yerde alıkonulma) alındı ve yine yaklaşık olarak 230.000 kişi askerî mahkemelerde yargılandı ayrıca yine yaklaşık olarak 1 milyon 683 bin kişi fişlendi (bir kişinin özel bilgilerinin elde edilmesi ve özel hayatının elde edilmesi ve bazı kurum veya kuruluşlarla paylaşılması).

12 Mart 1971 Muhtırası

12 Mart 1971 muhtırası, Türkiye Cumhuriyeti tarihinde gerçekleştirilmiş ilk muhtıradır. 12 Mart 1971 de TSK’nin (Türk Silahlı Kuvvetlerinin) Genelkurmay Başkanı olan Memduh Tağmaç, Kara Kuvvetleri komutanı, Deniz Kuvvetleri komutanı ve Hava Kuvvetleri komutanlarının imzasıyla dönemin Cumhurbaşkanı olan Cevdet Sunay’a karşı bir muhtıra göndererek 32. Türkiye Hükümetinin istifa için zorlandırıldığı bir askeri müdahaledir.

28 Şubat 1997 Muhtırası

28 Şubat 1997 muhtırası aslında tam olarak bir muhtıra olarak anılmamaktadır. 28 Şubat 1997 de yaşananlar günümüz döneminde 28 Şubat süreci ve postmodern darbe olarak anılmaktadır. 28 Şubat 1997 sürecinde o dönemin başbakanı olan Necmettin Erbakan ve 28 Şubat 1997 sürecinde o dönemin başbakan yardımcısı olan Tansu Çiller o zamanlar Milli Güvenlik Kurulu toplantısına olağanüstü toplandılar ve bu olağan üstü toplanılan Milli Güvenlik Kurulu toplantısı sonucunda açıklanan kararlara göre irticaya karşı başlayan ordu ve bürokrasi merkezli bir süreçtir. 28 Mart 1997 süreci sonuncunda 28 Mart 1997 süreci yaşanırken başbakan olan Necmettin Erbakan’ın istifasına neden olmuştur ve 54. Türkiye Hükümetinin dağılmasına neden olmuştur.

27 Nisan 2007 Muhtırası

27 Nisan 2007 muhtırası aynı zamanda Türkiye Cumhuriyeti’nde gerçekleştirilmiş olan ilk e-muhtıradır. Aynı zamanda günümüz döneminde 27 Nisan 2007 muhtırası diye adlandırmak yerine direk e-muhtıra olarak adlandırılıyor. Günümüz döneminde 27 Nisan 2007 muhtırası değil de direk e-muhtıra olarak adlandırılmasının sebebi bu muhtıranın internet aracılığıyla verildiğidir. Bu 27 Nisan 2007 e-muhtırası TSK (Türk Silahlı Kuvvetleri) için Genelkurmay Başkanlığının cumhurbaşkanı seçimi nedeni ile 27 Nisan 2007’nin gecesi saat 23.20 sularında yaptığı, laiklikle (diğer ismiyle laisizm: devlet yönetiminde dine sahip olmanın veya herhangi bir dine sahip olmamanın (dinsizlik) referans alınmamasını sağlamak ve bunun sonucunda devletin dine sahip olma veya herhangi bir dine sahip olmamama (dinsizlik) karşısında tarafsız veya tepkisiz olmasını savunan bir ilkedir.) ilgili bir açıklamadır.

22 Şubat 1962 Darbe Girişimi

22 Şubat 1962 darbe girişimi veya günümüzde 22 Şubat 1962 darbe girişimi diye adlandırmak yerine direk 22 Şubat Olayı olarak adlandırılan 22 Şubat 1962 darbe girişimi, 1962 tarihinde, Kara Harp Okulu Komutanı olan Kurmay Albay Talat Aydemir ile dostlarının, ordu içinde bulunan 27 Mayısçıların tasfiyesi için, 20 Şubat gününde başlatılmış olan atama ve gözaltına alma olaylarına karşı başlatılmış olan bir direnişi olayıdır.

20 Mayıs 1963 Darbe Girişimi

20 Mayıs darbe girişimi veya diğer ismiyle 20 Mayıs ayaklanması, Harp Okulu Komutanı olan Kurmay Albay Ahmet Talat Aydemir ve arkadaşları 27 Mayıs 1960 darbesinde yer alan subaylar ve askerlerin görevden alınmasına karşı başlatılmıştır ve Harp Okulu Komutanı olan Kurmay Albay Ahmet Talat Aydemirin geri adım atıp duraklattığı 22 Şubat 1962 ayaklanmasının devamı niteliğindedir.

20 Mayıs 1969 Darbe Girişimi

20 Mayıs 1969 darbe girişimi veya diğer bir ismiyle 20 Mayıs 1969 askeri müdahalesi, Türkiye Cumhuriyeti tarihinde yaşanmış olan 27 Mayıs 1960 darbesi sonrasında siyasi yasak alan ve eski bir Demokrat Partili Celal Bayar ve arkadaşlarının siyasi haklarının (siyasi yasaklarının kalkması) iadesi sürecinde ordunun üst kademesi ve siyasiler arasında yaşanılan kriz sonucu 20 Mayıs 1969 darbe girişimi gerçekleşmiştir.

9 Mart 1971 Darbe Girişimi

9 Mart 1971 darbe girişimi veya bir diğer ismiyle 9 Mart 1971 darbe teşebbüsü, Süleyman Demirel’in iktidar (yaşadığı ülkeyi yönetme yetkisini elinde bulunduran kişi, kişiler ya da parti) olma konusunda kendi kontrolünü kaybettiğine olan inanç ve arttığına inanılan toplumla ilgili olan düzensizlik ve siyasi terörle baş edemediğine olan inanç ve sol görüşe sahip olan Milli Demokratik Devrimcilerin darbeye hazır bulunuşu, 9 Mart 1971 darbe girişiminin nedenlerindendir.

15 Temmuz 2016 Darbe Girişimi

15 Temmuz 2016 darbe girişimi veya diğer ismiyle 15 Temmuz 2016 Türkiye askerî darbe teşebbüsü ya da bu darbeyi gerçekleştiren askerlerin verdiği ismiyle “Harekât Yıldırım” ya da başka bir değişle “Yurtta Sulh Harekâtı”, 15 Temmuz 2016 gecesini 16 Temmuz’a bağlayan gecede TSK (Türk Silahlı Kuvvetleri) bünyesinde, kendilerini “Yurtta Sulh Konseyi” olarak tanıyan askeri ordu tarafından Türkiye Cumhuriyeti’nde gerçekleştirilmiş olan askeri darbe teşebbüsüdür. Ayrıca 15 Temmuz 2016 darbe girişimi günümüze en yakın askeri darbe girişimidir. TSK (Türk Silahlı Kuvvetlerinin) kendi resmi web sayfasında ve TRT (Türkiye Radyo Televizyon Kurumu)’nin yayın akışında bildirilen, bu askeri darbe girişimini gerçekleştiren askeri ordunun Türkiye Cumhuriyeti yönetime el koyduğu söylendi. Ayrıca Türkiye Cumhuriyeti ülkesinde sıkıyönetim ilan edildiği ayrıca da halkın sokağa çıkmasını yasaklandığı ilan edildi ve açıklandı.

İstanbul şehrinde bulunan Boğaziçi Köprüsü, aynı zamanda Fatih Sultan Mehmet Köprüsü de olmak üzere bu iki önemli köprü rütbeli askerler tarafından ve Hava Harp Okulu öğrencileri tarafından yolları kapatılıp bu yollara tanklar ve askerler dizdiler. Bu yolun açılması için uğraşan Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarına ateş açtılar. Ancak vatandaşlar buna yetinmeyip canlarını ülkelerini kurtarmak ve bu askeri darbeyi düzenleyen kişileri engellemek için feda ettiler. Bu darbe girişiminin ardından Boğaziçi Köprüsünün ismi 15 Temmuz Şehitler Köprüsü olmak üzere değiştirildi. O gece 251 vatandaş şehit (herhangi bir savaştan ya da darbe gibi olaylardan dolayı can vererek ülkesine canını feda etmek) oldu ve 2 bin 196 vatandaş gazi (herhangi bir savaştan ya da darbe gibi olaylardan hafif sıyrıklarla yaralanarak ancak ölmeden o savaştan ya da darbeden sağ olarak dönmek) oldu.

Not: Bu konuyla ilgili olarak 1913 Darbesi Nedir? Bâb-ı Âli Baskını Nedenleri ve Sonuçları başlıklı yazımızı da inceleyebilirsiniz.