Anadolu’nun Türkleşmesi (Tarih Konu Anlatımı)
Bu yazımızda tarih dersi konu anlatımları kapsamında 10. sınıf tarih dersinin 1. ünitesi olan Yerleşme ve Devletleşme Sürecinde Selçuklu Türkiyesi ünitesinin 4. konusu olan Anadolu’nun Türkleşmesi konusuna yer verdik. Anadolu’nun Türkleşmesi konusunu “Türklerin Anadolu’da devletleşme sürecini etkileyen faktörleri açıklar.” kazanımı çerçevesinde anlattık.
Bu Yazının İçindeki Başlıklar:
Anadolu’nun Türkleşmesi
Ders: Tarih 10
Ünite: Yerleşme ve Devletleşme Sürecinde Selçuklu Türkiyesi
Konu: Anadolu’nun Türkleşmesi
Kazanım: Türklerin Anadolu’da devletleşme sürecini etkileyen faktörleri açıklar.
Anadolu’nun Türkleşmesi konusunda Anadolu’nun Türkleşmesinde etkili olan gelişmeler nelerdir? Anadolu nasıl Türkleşti? Anadolu’ya ne zaman, nerede, nasıl ve niçin Türkiye denildi? Anadolu’da kurulan ilk Türk devletleri ve beylikleri hangileridir? Anadolu’da ilk Türk mimari eserleri hangileridir? sorularını tüm ayrıntılarıyla yanıtladık.
Anadolu’nun Türkleşmesinde Etkili Olan Gelişmeler
Anadolu’ya Selçuklular tarafından yapılan keşif seferleri başladığından beri yapılan çoğu Türk kaynaklı hamle, Anadolu coğrafyasını Türkleştirmek amacıyla atılan stratejik birer adım kapsamına girmektedir. Anadolu’nun Türkleştirilmesindeki en önemli unsurlar şu şekilde sıralanabilir:
1- Mimari ögeler
2- Dini Unsurlar
3- İsim ve Kültürel ögeler
4- Devletleşme
İlk Türk Beylikleri
Anadolu’nun Türkleşmesi, 1071 yılında Malazgirt Meydan Muharebesi ile başlamıştır. Türkler Orta Asya’dan göçüp Anadolu coğrafyasına yerleşmeye başlamışlardır. Malazgirt Meydan Muharebesi sonrasında beylikler kurulmuş ve bu beylikler alan hakimiyeti elde etmek adına çeşitli çalışmalar yapmışlardır. Bu beylikler şu şekilde sıralanabilir:
Ahlatşahlar
Alparslan’ın yeğeni tarafından kurulan bir beyliktir. En parlak dönemi II. Sökmen Bey dönemidir. 1100 ile 1207 yılları arasında var olmuştur. Ahlat bölgesi çevresindeki coğrafyada kurulmuşlardır.
Artuklular
Artuk Bey tarafından kurulmuştur. Artuk Bey, Alparslan komutasındaki bir Oğuz komutanıdır. Güneydoğu Anadolu’yu fethetmiştir ve Güneydoğu Anadolu’daki Hasankeyif yöresinde kurduğu bu beylik (3 tane Artuklular beyliği var) 1102 ila 1232 yılları arasında coğrafyada hakimiyet sürmüştür. Eyyubi işgali nedeniyle yıkılmıştır.
Mardin Artukluları: Necmeddin İlgazi tarafından kurulmuştur. Mardin ve çevresinde konumlanır. Necmeddin İlgazi, Artuk Bey’in oğludur. Bu nedenle buraya da Artuklular denmektedir. Mardin Artukluları, 1108 senesinde kurulmuş ve 1409 senesinde yıkılmıştır. 1118 yılında Diyarbakır fethedilerek başkent haline getirilmiştir. Haçlılar üzerinde Halep yöresinde zaferler elde etmiş bir beyliktir. 1409’da Karakoyunlular devleti tarafından yıkılmıştır.
Harput Artukluları: Elâzığ ve etrafındaki yörede kurulmuş bir beyliktir. Kuruluş coğrafyasından kaynaklı olarak Fırat nehrinden faydalanma imkanına sahip bir beyliktir. 1185 – 1234 yılları arasında var olmuştur. Bu beylik tarafından inşa edilen bazı mimari eserler günümüze kadar ulaşmıştır. Yaklaşık 50 senelik bir var oluşun ardından tek devlet olma hareketindeki A. Selçuklu Devleti tarafından kendi sınırlarına katılmıştır.
Danişmentliler
Diğer beylikler gibi doğu yönünde kalmaktansa Malazgirt Meydan Muharebesi sonrasında Bizans topraklarının daha iç kısmında kurulmuş bir beyliktir Danişmentliler. Kuruluşu 1071 yılına dayanır. Geniş bir coğrafyada kurulmuştur. Malatya ve Sivas çevresini daha merkezi bir coğrafya kabul eden Danişmentliler, Amasya ve Tokat gibi illere kadar genişleyen sınırlara sahip bir beylik olma özelliğine sahiptir. Siyasi bakımdan A. Selçuklu Devleti üzerinde ciddi bir etkiye sahiptir Danişmentliler. En parlak zamanı olarak tarih kitaplarında 1130 – 1140 yılları geçer. 1142’de ise taht kavgaları nedeniyle yönetimde aksamalar meydana geldi. Merkezi otorite zayıfladı ve Danişmentliler Beyliği gerileme dönemine girdi. 1175 senesinde ise beylik, tek devlet politikası güden Anadolu Selçukluları tarafından topraklarına katılmıştır. Burada yüzölçümü ve insan kaynakları geniş olduğundan parçalanması ve bu şekilde Selçuklu topraklarına katılması, II. Kılıçarslan’ın izlediği önemli bir strateji olmuştur.
Saltuklular
Emir Saltuk tarafından kurulmuş bir beyliktir. Başkent olarak Erzurum’u almışlardır ve Erzurum’un çevresinde yerleşke kurmuşlardır. Türklerin Anadolu’ya giriş tarihi olan 1071’den hemen sonraki yıl olan 1072’de kurulmuş bir beyliktir Saltuklular. 7 farklı yönetici dönemi yaşamış bir beylik olma özelliği taşır Saltuklu Beyliği. Özellikle kuzeyden, Kars ve Tiflis tarafından, Gürcü askeri güçleri ile mücadele etmişlerdir. Burada Ani bölgesi hükümdarı tarafından zayıflatılmışlardır fakat 1202 yılına kadar varlığını koruyabilmiştir Saltuklular Beyliği. 1202 yılında ise Anadolu üzerinde tek bir devlet kurma politikası izleyen Anadolu Selçuklu Devleti tarafından kendi topraklarına katılmıştır.
Çakalar
Bir Türk denizcisi olan Çaka Bey tarafından İzmir’de kurulmuştur. En batıda konumlanmış beyliktir. Kuruluş tarihi 1081 olarak geçer. En önemli özellikleri bu beyliğin şu şekilde sıralanabilir: 40 gemiden oluşan ve Anadolu üzerindeki ilk Türk donanmasını kurmuşlardır. Rodos da dahil olmak üzere Ege adalarını fethetmişlerdir. Liderleri Çaka Bey, Türk tarihindeki ilk “Amiral” olma özelliğini taşır. Beylik, aynı zamanda en kısa süre var olmuş Türk beyliğidir. 1093 yılında batıdaki konumu nedeniyle Bizans Devleti tarafından nispeten kolay bir şekilde yıkılmıştır.
Anadolu’da İlk Türk Eserleri
İlk dönem Türk Beylikleri, Anadolu coğrafyasının Türkleşmesi adına ilk çalışmaları gerçekleştiren önemli oluşumlardır. Farklı coğrafyalarda farklı şekillerle Anadolu’yu Türk kimliğine yaklaştırmışlardır da denilebilir. Bu yöntemler başta mimari eserler başta olmak üzere kalıcı eserler, kalıcı Türk yerleşkesi, bölgeler üzerindeki dil ve yerleşke isimlerinin değişmesi, dini ve inanç temelli unsurları yaymak ve “Türk Devleti” fikrini pekiştirmek şeklinde sıralanabilir. Bu kategoride mimari eserler bağlamında Anadolu’daki ilk Türk kaynaklı mimari eserler veya inşa unsurları şu şekilde sıralanabilir:
Hasankeyf
1. Beylikler döneminde Artuklular Beyliği tarafından Dicle nehrinin ayırdığı bir yerleşim yeridir. Buradaki Türk yerleşkesi, Türklerin yerleşik hayat kurmaları ve alanda hakimiyet edinmeleri adına önemli bir adımdır. Aynı zamanda Türkler tarafından bir su kaynağını da elde edilmiştir bu yerleşke sayesinde. Su kaynakları ise kalıcı yerleşkeler ve bir alanda kültür vb. kavramlar üzerinde etki yaratacak kadar uzun süreli ikametgahlar konusunda kilit rol oynar.
Malabadi Köprüsü
Artuklular zamanında inşa edilmiş bir yapıdır. İlgazi Bey zamanında yaptırılmıştır. Batman çayı üzerinde yer alır. Günümüzde Diyarbakır ili sınırları içerisinde bulunur. Restorasyon çalışmaları ile günümüzde hala ayaktadır. Kalıcı mimari eserler ile kültürel etki bırakmanın en büyük örneklerinden birisidir.
Divriği Ulu Camii
Sivas Ulu Camii, Anadolu’da İslam’ı ve izlerini yaymak başta olmak üzere Türk kültürüne dair unsurlar bakımından önemli bir yapıdır. Aynı zamanda hastane görevi de vardır. Mengücekler döneminde inşa edildiğine dair kayıtlar vardır.
İsa Bey Camii
Çaka Beyliği, kalıcı eserler bırakmak için çok kısa süre var olmuştur. Bu nedenle İzmir ve çevresinin Türkleşmesine büyük katkısı bulunan İsa Bey tarafından yaptırılmıştır. İnşa edildiği konum bakımından özel sayılır. Bir tarafında Antik Efes’ten kalma Artemis tapınağı, diğer tarafında ise St. Jean Kilisesi bulunmaktadır. Bu durumda din ve inançlar bağlamında zengin bir coğrafyada Türk kültürünün yanında İslam’ı yaydığı da söylenebilir.
Alâeddin Keykubat Camii
Antalya ilinin sınırları içerisinde konumlanmıştır. İnşa şekli nedeniyle Yivli Minare de denmektedir. Beylikler tarafından değil de Selçuklular tarafından yapılmıştır. Antalya’nın İslamlaşması adına ilk çalışmalardan ve eserlerden biridir.
Bu 5 yapı, farklı alanlarda başlıca Anadolu’nun Türkleşmesinde önemli rol oynayan kilit taşları olarak adlandırılabilir. Gerek kültürel gerek yaşamsal gerek dinsel manada önemli kültür aktarımlarına ve değişimlerine neden olmuşlardır. Bahsi geçen yapılar aynı zamanda Türklerin kendi kültürlerini göç ettikleri yerde de sürdürerek asimile olmalarını engellemiştir. Yani bölgeyi Türkleştirmenin dışında Türklerin asimile olma olasılığını da azaltmışlardır.
Türkçe’nin Etkisi
Dil bağlamında bakılması durumunda ise Anadolu sözcüğü en önemli noktalardan birisidir. Anadolu sözcüğü, etimolojik manada “Anatolia” kelimesinden gelmektedir. Anatolia kelimesi de Antik Yunan dilinde “Doğudaki topraklar, şark ülkesi, doğu ili” gibi bir anlam ifade etmektedir. Bunun dışında “Güneş’in doğduğu yer”, “Ege kıyısındaki yaşam alanı” gibi anlamlara da gelmektedir. Tüm bu kelimeler de anatéllō sözcüğünden gelmektedir. Anatéllō ise doğmak ve çıkmak anlamına gelmektedir. Anadolu sözcüğünün kökeni Antik Yunan’a dayansa da Anadolu haline gelmesi, Türkçeleşme ve Türk dili özelliklerine uyum sağlaması sonucunda olmuştur. İsimsel manada Türkleşmenin en büyük adımı olarak tanımlanır.
Anadolu’nun Türkleşme Süreci
Anadolu’nun Türkleşme süreci hakkında tarihsel olaylar ekseninde bilgi verelim. Anadolu’ya ilk akınlar 4. YY da Hunlar tarafından organize edilmiştir. İkinci akınlar Sibirler tarafından 6. yüzyılda yapılmışlardır. Ayrıca zaman zaman Kıpçaklar ve Peçenekler Anadolu’ya keşif amaçlı girip çıkmışlardır.1015 – 1021 arasında ise Selçuklu akınları çoğunluktadır.
Pasinler Savaşı (1048 – Keşif)
• Bizans ile Selçuklu arasındaki ilk büyük savaş
• Selçuklular galip gelmiştir.
• Kars Ani kalesi alınmıştır.
• Gürcü kralı Liparit esir alınmıştır.
• Anadolu’nun Keşfi başlamıştır.
Malazgirt Savaşı (1071 – Kapı)
• Bizans ile Batı Selçuklu arasındadır.
• Anadolu’nun kapısı Türklere açılmıştır.
• Türkiye tarihi başlamıştır.
• İlk Türk beylikleri kurulmuştur.
• Haçlı seferleri başlamıştır.
Miryokefalon Savaşı (1176 – Tapu)
• Bizans ile Anadolu Selçuklu arasında yapılmıştır.
• A. Selçuklu galip gelmiştir.
• Anadolu’nun Türk yurdu olduğu kesinleşti.
İlk Beylikler
• Malazgirt savaşından sonra Alparslan’ın emrindeki boy beylerini Anadolu’ya göndermesi ile kurulmuştur.
• Feodal/Özerk özellikli.
• Anadolu’yu Türkleştirmişlerdir.
• Anadolu’yu bayındır hale getirmişlerdir.
• Haçlılarla ve Bizanslılarla savaşmış, gaza ve cihat yapmışlardır.
• Anadolu (Türkiye) Selçukluları tarafından ortadan kaldırılmıştır.
1. Ünitenin Tüm Konuları: Yerleşme ve Devletleşme Sürecinde Selçuklu Türkiyesi ünitesinin tüm konularını aşağıdaki başlıklarda inceleyebilirsiniz.
