27 Mayıs Darbesi Nedir? Nedenleri ve Sonuçları

Bu yazımızda, 27 Mayıs 1960 Darbesi’nin ne olduğu, nedenleri ve sonuçları okuyucuyalara açıklanmaya çalışılmıştır. Yazımızda 1960 Darbesi’nin Türkiye’ye olan iyi ve kötü tüm sonuçları açıklanmıştır. Ayrıca 27 Mayıs Darbesi bir devrim mi yoksa darbe mi olduğu tartışması da ele alınmıştır.

Okuma Önerisi: 27 Mayıs Darbesi konusunu okumaya geçmeden önce Türkiye’deki darbeler ve darbe girişimleriyle ilgili Dünya Tarihinde En Çok Darbe ve Darbe Girişimi Olan Ülkeler başlıklı yazımızı inceleyebilirsiniz.

27 Mayıs Darbesi Nedir?

Türkiye Cumhuriyeti tarihinin ilk askeri darbesi 27 Mayıs 1960 Darbesi’dir. 27 Mayıs Darbesi, askeri müdahalelerin ilkidir. 60 Darbesi olarak da bilinen 27 Mayıs Darbesi’ne en başta gelen eleştiri, daha sonraki müdahalelere zemin hazırlaması ve askeri darbeleri meşru kılar olmasıdır.

27 Mayıs Darbesi’ne daha genel yaklaşmak gerekirse, 27 Mayıs 1960 tarihinde yapılan ve Türkiye Cumhuriyeti tarihinde gerçekleşmiş ilk askerî darbedir. Ayrıca 27 Mayıs Askeri Müdahalesi ya da 27 Mayıs İhtilali olarak da anılır. Darbe emir komuta zinciri içinde yapılmamıştır. 37 düşük rütbeli subayın planları ile icra edilmiştir. Kritik mevziler bu subayların ellerindeki asker ve silahlarla önce ordudaki komuta kademesinin etkisiz hale getirilmesi ile ele geçirilmiştir. Sonra cumhurbaşkanı ve hükümet üyeleri tutuklanarak, siyasi iktidar etkisiz hale getirilmiştir. 235 general ve 3500 civarında subay (daha çok albay, yarbay, binbaşı) emekliye sevk edilerek, ordu da kontrol altına alınmıştır. 520 hakim ve yargıç görevden alınarak, yargı da denetim altına alınmıştır. En sonunda 147 üniversite öğretim görevlisi görevden alınarak ve bazı üniversiteler kapatılıp el konularak akademi dünyasında da etkili olunmuştur.

Darbenin etkilerine bakacak olursak Can Dündar ihtilal sonrası, “27 Mayıs’ın üzerinden 3 gün geçtiği halde “ihtilal coşkusu” hâlâ sokaklardaydı. Ortalık bayram yeri gibiydi. Burke, tankların, kamyonların üzerinde elde bayraklar, çiçekler ve Atatürk fotoğraflarıyla sevinç gösterisi yapanları görüntüledi. Nerede bir üniformalı subay görseler omza alıp tezahürata başlıyorlardı. Sevinç pozu verenlerin ellerinde 30 Mayıs 1960 tarihinde çıkan Akis dergisi vardı. Kapakta “Sabık Başbakan” Menderes, üzerine bir çarpı atılmış halde görünüyordu. Coşku o kadar büyüktü ki, radyolardan “Artık tezahürat durmalı” diye anons yapılıyordu. Sokaklara taşan coşkuyu anlamak için önce Menderes yönetiminin 1950’lerin sonuna doğru nasıl despotlaştığını hatırlamak gerekiyordu. O günkü coşkunun neden daha sonra söndüğünü anlamak için de 27 Mayıs yönetiminin nasıl kontrolü elden kaçırıp Menderes ve 2 bakanının idamına onay vererek tarihsel bir faciaya imza attıklarını bilmek gerekiyordu.” demiştir.

27 Mayıs Darbesi Nedenleri

27 Mayıs Darbesi nedenleri arasında ilk olarak Demokrat Parti – Ordu ilişkisi üzerine durulmalıdır. 1950’li yılların sonlarına doğru ordunun Demokrat Parti iktidarından memnun olmadığını duyan Adnan Menderes’in çevresine “Ben bu orduyu yedek subaylarla da idare ederim” dediği iddia edilerek ordu mensupları tahrik ediliyordu. Yassıada Yargılamaları sırasında Refik Koraltan’ın avukatlığını yapan Hüsamettin Cindoruk, Mahkeme başsavcısının Adnan Menderes’e bu konuyu sorması üzerine Menderes’in “Efendim ben devleti idare ettim, yedek subaylık yaptım, kendi gücümü biliyorum. Bu ordu yedek subaylarla nasıl idare edilir. Bunu kim uydurmuş?” dediğini belirtmiştir. Kendisinin bu lafı söyleyip söylemediği kesin olarak bilinmemekle birlikte darbeyi hazırlayanların bu sözleri propaganda amacıyla kullandığı bilinmektedir. Bu sözler 27 Mayıs Darbesi sonrasında da darbeyi meşrulaştırmak için kullanılmıştır.

Darbenin nedeninin Menderes hükümetinin uygulamaları ve çıkardığı yasalar olduğu, cunta yönetimi tarafından ileri sürülmüştür. Milli Birlik Komitesi darbeyi, kardeş kavgasına son vermek ve laiklik ilkesine aykırı uygulamaları durdurmak için yaptığını ileri sürmüştür. Ayrıca kimi subaylar Demokrat Parti iktidarının Kemalist ve laik rejimi tehdit ettiğini düşünmekteydi. Öyle ki Adnan Menderes’in Demokrat Parti meclis grubunda yaptığı bir konuşmada “Siz isterseniz hilafeti bile geri getirebilirsiniz.” sözü laik cumhuriyete kast etme niyetini taşıdığını açık etmekteydi. Bunların dışında, darbenin iktidarı geleneksel elit iktidar gruplarına (ordu ile siyasi bürokrasiye) vermek amacıyla yapıldığını öne süren kaynaklar da mevcuttur. Başlangıç aşamasında sayılabilecek bir ekonomik kriz havasının da darbenin ortaya çıkış etkenlerinden biri olduğu belirtilmektedir.

Demokrat Parti’nin Siyasi Faaliyetleri

Demokrat Parti anayasa ihlalleriyle suçlamaktadır, Adnan Menderes’in üniversite çevrelerine “kara cübbeliler” olarak hitap ettiği ve bunun yayınlanmaması için basına yasak koyduğu iddia edilir. Üniversite çevreleri ve bazı aydınlar bu eleştirilere destek verirler. İhtilalden bir ay önce İstanbul Üniversitesi’nde Demokrat Parti karşıtı bir eylem zorlukla bastırılır. Eylemi bastırmakla görevli askerlerin tutumu ordunun da DP’ye cephe aldığını gösterir. Bu olaya şahit olan Ali Fuat Başgil o an, gördüklerini şu şekilde değerlendirir: “Tamam dedim. Bu hareket orduya da sirayet ettiğine göre, artık Menderes Hükümeti gitmiştir.”

Tırmanan olaylardan ve huzursuz ortamdan Cumhuriyet Halk Partisi’ni sorumlu tutan Demokrat Parti’nin, 2 Ağustos 1958 tarihli bir Meclis grubu bildirisi şu şekildeydi: “CHP idarecileri, Meclis ve hükümetin meşruiyet ve istikrarını, şiddet yolu ile tahrip etmenin mümkün, hatta lazım olduğu kanaatini uyandırmaya müncer olacak, çok tehlikeli bir yola girmişlerdir.” DP hükûmetinin sansür politikaları basınla olan ilişkilerini de büyük oranda zedelemiştir.

Dış Politika Bazlı Etkenler

Adnan Menderes, iktidarının son yıllarında artık Marshall Planı kapsamında Amerika’dan daha fazla kredi alamadığını görmüş ve Seydişehir Aluminyum ve İskenderun Demir-Çelik ve diğer sanayi projelerini kredilendirmek için Sovyetler Birliği ile yakınlaşmaya başlamıştı. Bu amaçla Sovyetler Birliği’ne üst düzey ziyaretler yapılıp, ülkedeki sanayinin gelişmesi için Sovyetlerle yatırım antlaşmaları imzalanma hazırlığı yapılmaktaydı. Nitekim, Demokrat Parti’nin devamı olan ve Demokrat Parti’nin Yedek Takımı, adıyla da anılan Adalet Partisi, darbeden 5 yıl sonra yapılan seçimlerde 1965 yılında tek başına iktidara geldiğinde, Adnan Menderes döneminde projesi yapılıp da kredi yokluğundan gerçekleştirilemeyen bu projeleri Sovyetler Birliği’nden alınan proje kredileriyle bitirmiştir.

Bazı iddialara göre bu askeri darbenin arkasında, evvelce Mısır lideri Cemal Abdülnasır’ın Asvan Barajı için ABD’nin kredi vermemesi üzerine Sovyetler Birliği’ne yakınlaştığını gören ABD ve diğer bazı Batılı devletler ile CIA vardır.

27 Mayıs Darbesi Sonuçları

27 Mayıs Darbesi sonuçlarına bakıldığı takdirde, belirtilmiş maddeleri görmek oldukça açıktır. 22 Nisan 1962’de Anayasa Mahkemesi Kanunu kabul edilmiş ve 20 Aralık’ta çalışmalarına başlamıştır. Kurucu meclis; yasaların anayasaya uygunluğunu denetlemek üzere bir Anayasa Mahkemesi kurulmasına karar verdi. Bunun haricinde kapalı olarak, sıralanmış kurum kuruluş ve olaylar da darbeden sonra baş göstermiştir: Yüksek Hâkimler Kurulu, Devlet Planlama Teşkilatı, Türkiye Radyo Televizyon Kurumu, Cumhuriyet Senatosu, Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu, İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, Millî Prodüktivite Merkezi, Hürriyet ve Anayasa Bayramı.

Sonuç olarak bakıldığı takdirde, ülkede yapılan ilk darbe olması sebebiyle, birçok yenilik ve düşünceye yer açmasına rağmen, 1960 darbesi gerek darbelerin ‘meşrulaştırılması’, gerek diğer tüm darbelere zemin hazırlaması, gerekse ülkenin başbakanı dahil olmak üzere birçok insanın ölmesi sebebiyle, bir yıkımdır. Devrim adının, Hürriyet Bayramı olarak kutlanmasının ardından, milli matem (yas) ve ihtilal günü olarak evirilmesinin sebebi de bu yüzdendir.

Not: Bu konuyla ilgili olarak 15 Temmuz 2016’da Neler Yaşandı? Saat Saat Darbe Girişimi Gecesi başlıklı yazımızı da inceleyebilirsiniz.