Enderun Mektebi Nedir? Enderun’da Yetişen Devlet Adamları

Bu yazımızda, Osmanlı Devleti’ndeki Enderun Mektebi adlı, zeki öğrencilere eğitim verilen ve yönetici yetiştirilen, devlet himayesindeki saray okulu incelenecektir.

Enderun Mektebi Nedir?

Osmanlı İmparatorluğu yaklaşık 700 yıl varlığını sürdürmüş bir devlettir. Doğu Avrupa, Güneybatı Asya ve Kuzey Afrika’ya kadar topraklarını genişletmiş ve 16. yüzyılda dünyanın en güçlü imparatorluğu halini almıştır. Çok milletli bir halka sahip olan Osmanlı İmparatorluğu, bu başarıyı iyi yöneticilerin devleti yönetmesi ile elde etmiştir. İç kısım anlamına gelen Enderun mektebi, bu güçte çok büyük bir önem taşımıştır. Enderûn-ı Hümâyûn diye de bilinen bu mektepte, özel yöntemlerle seçilen öğrenciler idari ve askeri konuda devleti güçlendirmek üzere yönetici olarak yetiştirilmiştir.

Enderun Mektebi ve Devşirme Sistemi

Çok milletli bir yapıya sahip olan Osmanlı İmparatorluğu’nda Devşirme Sistemi çok görülen bir uygulamaydı. Bu uygulamada, daha küçük yaşlarda olan çocuklar ailelerinden alınıp, Türk kültüründe yetiştirilmek üzere Müslüman ailelerin yanına verilirdi. Bu ailelerin yanında çocuklar, Türk ve Müslüman edep ve adaplarını öğrenir ve okula gitmeye hazır olurdu. Edirne, Galata Sarayı, İbrahim Paşa ve Manisa saraylarında çeşitli dersler gördükten sonra Enderun’da ders almaya başlarlardı. Bu aldıkları dersler sonrasında hangi mevkiide çalışacakları belirlenir ve Osmanlı Devleti’nde hizmet ederlerdi. Aslında Türk milleti ve Osmanlı Devleti ile hiçbir bağı olmayan çocuklar, küçük yaşta alındıkları bu mekteple, Osmanlı Devleti’ne hizmet eden Müslüman Türkler haline gelmişlerdir. Enderun kültürü aslında ne kadar basit gibi gözükse de, içinde çok derinliklere sahiptir. Bu konuyu üç ana başlığa ayırabiliriz.

Enderun Mektebi’ne Öğrenci Seçimi

Örneğin, çocuklar ailelerden seçilirken, eğer aile tek erkek çocuğuna ve/veya tek çocuğa sahipse, o çocuk Enderun’a alınmazdı. Bu seçim sırasında ailelerin rızası ve onayı da alınırdı. Bu konuda, önde gelen tanınmış psikologlardan Amerikalı Lewis Terman (Stanford-Binet adlı zekâ testini bulan kişi) Enderun Mektebi’ne alınan çocuklar için şunları söylemektedir: “Zekâ seviyesini ölçmek için ilk defa test yöntemi, Osmanlılarda Enderun Mektebi’ne seçilen öğrenciler için uygulanmıştır.” Amerikalı ünlü eğitimci Andreas Kazamias’ın Platon’un idealindeki okul olarak nitelediği Enderun, bir araştırmacının da tam bir isabetle ifade ettiği gibi “Üstün Yetenekliler Fabrikası”ydı.

Enderun Mektebi ve Üstün Yetenekli Çocuklar

Gerçekten de kişinin yeteneklerine değer verip onları en iyi biçimde geliştiren Enderun Mektebi, Türklerin düzenli, kendine özgü bir eğitim sistemini kurup başarılı sonuçlar aldıklarını göstermekte ve dünya eğitim tarihinde de önemli bir yer tutmaktadır. Bu bağlamda Enderun Mektebi, üstün yeteneklilerin eğitiminde “dünyadaki ilk sistemli eğitim” örneğini oluşturmaktadır.” Birçok Avrupa kaynağında, Osmanlı Devleti’nin altı yüzyıl boyunca varlığını sürdürmesinin asıl sebebinin altında üstün yetenekli çocukları Enderun’a devşirme yöntemiyle seçtikten sonra devletin yönetiminin onlara verilmesinde yattığı aktarılmıştır. Bunun yanı sıra Osmanlı Devleti’nde bazı yöneticilerin kendi çocuklarını sokmaya çalışması her ne kadar Enderun’un itibarını zedelese de, öneminden hiçbir şey kaybetmeden uzun bir süre varlığını sürdürmüştür.

Enderun Mektebi’nde Eğitim

Enderun’da eğitimi lala adı verilen öğretmenler verirdi. Bu öğretmenler sadece dersleri değil, aynı zamanda ahlak, terbiye ve disiplin eğitimlerini de öğrencilere aktarırdı. Disiplin anlayışı çok sıkıydı. Mutlak disiplin içerisinde yetiştirilen talebeler için yatma, kalkma, yemek ve uyku vakitlerinin belirlenmesi, kurum içerisinde başıboşluğa, laubaliliğe yol verilmemesi öğrencilerdeki ciddiyeti sağlamıştır. Öğrenciler istedikleri zaman konuşamazlar, dışarıya çıkamazlardı; her hareketleri belli kurallar çerçevesinde şekillenirdi.

M. Baudler, bu mektepteki seçkinler eğitimini çok iyi bir şekilde değerlendirdikten sonra şöyle demektedir: “Türk Milletinin başarılarına şaşmamak lâzım. Çünkü onlar elit kadroları nasıl yetiştireceklerini, gençleri nasıl disipline edeceklerini biliyorlar. Yine onları mükemmel insan hâline getirirken, kabiliyetlerine göre taltif etmesini de biliyorlar.”

Enderun Mektebi Dersleri

Enderun’da eğitim denince akla ne kadar siyasi anlamda bir eğitim gelse de, Osmanlı Devleti bunu yıkmayı başarmıştır. Her yöneticinin çok yönlü olması gerektiğini düşünen Osmanlı Devleti, Enderun’da yetişen öğrencileri de bu doğrultuda eğitmiştir. Siyasi ve politik derslerin yanı sıra, resim, edebiyat, felsefe, cirit, ok atma, at binme gibi sporlar, resim gibi çok yönlü dersler verilen Enderun Mektebinde olabildiğince ufku açık yöneticiler yetiştirmeye önem vermiştir. “Ali Ufkî Bey gibi önemli müzisyenlerin çıktığı Enderun, rekorlarıyla tarihe geçen sporcuları, edebiyat ve felsefe sahasında önemli düşünürleri ve Osmanlı’nın en az üç asrında etkili olan mareşalleri, bünyesinden çıkarmıştır.”

Enderun Mektebi’nde Yetişen Devlet Adamları

Enderun Osmanlı Devleti’nin ihtiyaç duyduğu yönetici kadrosu olan, devlet adamlarını seçip, yetiştirmiştir. Tayyarzade Âta Bey, Enderun konusundaki üç ciltlik eserinin son iki cildini kurumda yetişen ünlü ve seçkin kişilerin kısa biyografilerine ayırmıştır. Ona göre, Osmanlı Devleti’nin uzun tarihi sürecinde sadarete geldiğini tespit ettiği 60 sadrazamdan 48 tanesi bu okulda yetişmiştir. Bundan ancak 12 tanesi Birun denilen saray dışındaki eğitim sisteminin yetiştirdiği kişilerdir. Enderun’dan yetişenler arasında en ünlüleri Fatih’in sadrazamı Hırvat Mahmut Paşa, Kanuni’nin dört sadrazamı İbrahim, Lütfi, Rüstem, Sokullu Mehmet Paşa’dır. Köprülü Mehmet Paşa, Sinan Paşa ve Kaptan-ı Deryalar’dan 23 tanesi Enderun’da yetişmiştir. Diğer 11 tanesi Birun’da yetişen kaptanlardır. Bunlardan başka birçok seçkin yazar, sanat adamı ve düşünür de bu kurumda yetişmiştir. Genellikle şeyhülislamlar buradan yetişmemekle beraber Tayyarzade Âta Bey, bunlardan üçünün de Enderunlu olduğunu söylemektedir.

Enderun Mektebi Ne Zaman ve Nasıl Kapatıldı?

Enderun değerini ve önemini, devşirme yöntemine aykırı öğrenci almaya başlayıp, birçok kişinin çocuklarını sırf Enderun’da okutmak için köle gibi satmasıyla ve okul profiline uygun öğrenci alınmamasıyla kaybetmeye başladı. Enderun Mektebi’ndeki eğitim sisteminin çağın gereklerine ve donanımlarına ayak uyduramaması ve özellikle devlet ve saray idaresinin, Yeniçeri Ağaları ve Valide Sultanlar tarafından bozulması gibi nedenlerle imparatorluğun başka pek çok kurumu gibi Enderun’un da disiplini ve eğitimi yozlaşmıştır. Batılı ve modern eğitimin popüler olmasıyla, Enderun da bu teknikleri alıp kendinde uygulamaya başlamıştır. Ancak yerli ve yabancı yeni meslek ve kültür kurumları açılmasıyla, Enderun’dan çıkanların devlet atamaları gibi durumlardaki önceliklerini kaybetmeleriyle ve halktaki değerlerinin azalmasıyla Enderun da değerini kaybetti. Enderun Mektebi İkinci Meşrutiyet’ten sonraki bir süreç olan 1 Temmuz 1909’da kapatıldı.

Not: Bu konuyla ilgili olarak Devşirme Sistemi Nedir? Osmanlı Devleti’nde Devşirmeler başlıklı yazımızı da inceleyebilirsiniz.