Atlı Tramvay Nedir? Osmanlı Devleti’nde Atlı Tramvaylar

Dünyanın ilk atlı tramvay sistemi 1807’de İngiltere’nin Galler bölgesideki Swansea ve Mumbles Demiryolu üzerinde kullanılmıştır.

Atlı Tramvay Nedir?

Atlı tramvay, kısaca bir toplu taşıma aracıdır. Tramvay vagonunun ön tarafına birden fazla atın bağlanması sonucunda vagonun çekilmesiyle ulaşımın sağlandığı bir taşıttır. Atları kumanda eden bir sürücünün komutasında çalışmaktadır. Atlı tramvay sisteminde ray aralıkları elektrikli tramvayda bulunan ray aralıklarından farklıdır. Genelde yazlık ve kışlık olmak üzere iki adet yolcu vagonunun bulunmaktadır.

Atlı tramvay sisteminin çalışmasında üç kişi görev almaktadır. Bunlar, İspir adı verilen sürücü, biletçi, ve vardacıdır. Sürücüler iyi kamçı kullanmak ve atlardan anlamak zorundadır. Vardacı ise nefir adı verilen borazanı çalarak ve tramvayın önünden varda, varda diye bağırarak koşar. Böylelikle yolu açar, dolayısıyla vardacılar dayanıklı ve iyi koşan kimseler arasından seçilirdi.

Tarihteki İlk Atlı Tramvaylar

Dünyanın ilk atlı yolcu tramvay hattı 1807’de faaliyete geçmiştir. Tarihteki yolcu taşıyan ilk atlı tramvay hattı İngiltere’nin Galler bölgesindeki Swansea ve Mumbles Demiryolu oldu. Tarihteki ilk atlı tramvay hattı Swansea ve Mumbles Demiryolu 1877’ye kadar çalışmıştır.

ABD’deki ilk atlı tramvay hattı ise ilk kez 1832’de New York kentinin Bowery semtinde John Mason adlı bir banka yöneticisinin girişimiyle sefere kondu. Motorlu tramvayların habercisi olan atlı tramvayların kullanımı Amerika Birleşik Devletleri’nde Boston, New Orleans ve Philadelphia gibi büyük kentlerin ardından Avrupa kentlerinde, daha sonra da ABD’nin küçük kent ve kasabalarında yaygınlaştı.

Osmanlı Devleti’nde Atlı Tramvaylar

Osmanlı İmparatorluğu’nun başkenti olarak İstanbul’da, Avrupa yakasında büyük bir tramvay şebekesi vardı. Atlı tramvaylar, İstanbul’da toplu ulaşımın miladı sayılırlar. Atlı tramvayların İstanbul’daki ilk seferi, 03 Eylül 1869’da Tophane-Ortaköy hattında başladı. İlk işletme yılında 430 at kullanılarak 4,5 milyon yolculuk karşılığında 53.000 Lira gelir elde edildi. İstanbul’da tramvay inşaatı Kostantin Karapano Efendi’ye verilen imtiyaz neticesinde gerçekleşti ve ilk hat 31 Temmuz 1871 tarihinde Azapkapı-Beşiktaş arasında, Tophane’de yapılan törenle hizmete açıldı.

30 Ağustos 1869 tarihli “Dersaadet’de Tramvay ve Tesis İnşaası’na Dair Sözleşme” ile İstanbul caddelerinde yolcu ve eşya taşımacılığı için demir yolu yapılarak hayvanların çektiği araba işletmeciliği, 40 yıl süreyle Karapano Efendi’nin kurduğu ‘İstanbul Tramvay Şirketi’ ne verildi. İlerleyen yıllarda faaliyet alanı genişleyen şirket, 1881’den itibaren ‘Dersaadet Tramvay Şirketi’ olarak anılmaya başlandı.

Tramvayları çeken atlar Macaristan ve Avusturya’da getirilen iri yapılı katana tipi denilen atlardı. Bazı yolların yokuş olması atların sayısını 2 ya da 4 olarak belirlemiştir. Yokuşlar neticesinde çabuk yıpranan atlar ve bakımsızlık tramvayların hızlarının düşmesine sebep oldu. Bilet ücretlerinin pahalılığı ve halkın acele işinin olmaması tramvaylara olan ilgiyi hep alt seviyede tuttu.

Atlı Tramvaylar Ne Zaman Kaldırıldı?

1912’de başlayan Balkan Savaşları sırasında ordunun elindeki at ihtiyacının yeterli olmaması üzerine tramvay şirketinin elindeki bütün atlar satın alınmak istendi ve şirketin verdiği olumlu cevap üzerine otuz bin altın karşılığında atların tamamı (430 adet) satın alındı ve İstanbul bir süre tramvaysız kaldı. Birinci Dünya Savaşı öncesinde atlı tramvayın meydana getirdiği yokluk bir bakıma yararlı olmuş ve devlet görevlileri elektrikli tramvaya geçiş konusunda tramvay şirketini zorlamaya başladılar. Atlı tramvayların işletmeciliğine 1914 yılında son verilerek 45 yıl süren atlı tramvay serüveni de son buldu.

Osmanlı Devleti’nde İlk Elektrikli Tramvaylar

İlk önce atlı tramvay olarak başlayan hatlar zamanla yerini elektrikli tramvayla değiştirdi ve İstanbul Elektrik, Tramvay ve Tünel işletmesi (İETT) kuruldu. İstanbul kent içi ulaşımı 1869 yılında Dersaadet Tramvay Şirketi’nin kurulması ve Tünel Tesisleri’nin inşasıyla başlar. 1871 yılında şirket atlı tramvay olarak dört hatta taşımacılığa başladı. Bu hatlar Azapkapı-Galata, Aksaray-Yedikule, Aksaray-Topkapı ve Eminönü-Aksaray idi. 1912 yılında atlı tramvay bir yıl süreyle çalışmasına ara verdi çünkü Savunma Bakanlığı, Balkan Savaşı sırasında tüm atları cepheye gönderdi. Tramvay ağı 2 Şubat 1914 tarihinde katenersiz tel ile elektrikli hale getirildi. 8 Haziran 1928 tarihinde tramvay Üsküdar ve Kısıklı arasında çalışmaya başladı.

Not: Bu konuyla ilgili olarak Kadıköy Boğa Heykeli Tarihi ve Politik Anlamı başlıklı yazımızı da inceleyebilirsiniz.