Layiha Nedir? Layihanın Özellikleri

Türk Dil Kurumu sözlüğündeki tanımına bakarsak “Layiha, hukuki bir işlemin, o işlemi yapmakla yetkili kurul veya organ önüne getirildiği andaki durumu, üstünde görüşme ve oylama yapılabilir durumdaki metin, tasarı” diye geçmektedir. Bu yazımızda Osmanlı Devleti’nde sıkça kullanılan layihaların özelliklerini inceledik.

Layiha Nedir?

Aslında layiha için herhangi bir durum için herhangi bir görüşü bildiren düşüncedir diye genel bir tanım yapabiliriz. Türk Dil Kurumu sözlüğünde yapılmış olan layihanın tanımı şu an günümüzde de sıkça kullanmakta olduğumuz hukukta kullanıldığı gibi tanımlanmıştır. Bu kelimenin kökeni Arapçadan gelmektedir. Bir durum ya da olay hakkındaki düşüncenin layiha olabilmesi için aynı zamanda da yazılı bir biçimde olması gerekmektedir.

Osmanlı Devleti’nde Layihalar

Osmanlıda layihalar iki farklı belge türü olarak ayrılıyorlardı. Bunlardan biri rapor diğeri taslak isimlerini almışlardır. Rapor grubu içindekiler de ayrı olarak farklı alt dallara ayrılıyorlardı. Bu alt dallardan en çok bilinen ve en çok kullanılan şüphesiz ki ıslahat layihasıdır. Bu belge, herhangi bir konudaki ıslahatın bir birey ya da daire tarafından yazıya dökülmüş halidir metnidir. Bu tür birçok layiha Osmanlı’nın o döneminde sıkça yazılmıştır. Bunlardan en ünlüleri Faik Paşa, Abdullah Birri Efendi, Tatarcık Abdullah Efendi, Sadullah Enveri ve Koca Yusuf Paşa tarafından yazılmış olanlarıdır.
Bunun bir başka çeşidi olan ikinci layiha tipi bir layiha, bir teftiş ya da bir memuriyet ardındaki hususları ve mevzuatların yazıya geçirilmiş olduğu belgedir. Bu layihaların içinde devlet memuru bireylerin intihalarını yabancı devlet nezdilerine bildirdikleri belgeler de vardır. Örnek vermek istersek, Yüzbaşı Asaf Bey’in ve Yaver Süleyman Bey’in iran memuriyetleri ile ilgili yazmış oldukları layihaları vardır.

Başka bir tür olan üçüncü tür layihalar da bir durum ya da mevzuat hakkında görüş bildirir. Mesela Mustafa Reşid Paşa tarafınca yazılmış olan ve Paris Muahedesi ve gayrimüslim halka verilen haklara itirazlara cevap olarak yazdığı layiha bu üçüncü tip layihalar güzel bir örnektir.

Başka bir grup olan ve adı da Arapça olan Esbab-ı Mucibe layihaları ise bir anayasadaki kanunlardaki değişiklikleri ya da yeni bir kanun konulunması hakkındaki açıklama yapan belgelerdir. Elviye-i Selase ile alakalı olarak kaleme geçirilmiş layiha da bu gruba güzel bir örnektir.

Bir başka layiha türü de taslak layihalarıdır. Bu lahiyalar talimatname, şartname, kanunname, mukavelename ve nizamname gibi belgelerin taslakları olarak bulunurlar. Bu layihalar çoğunlukla devlet elinden, belirli daireler tarafından yazılırlardı ama yine de devlet haricinde bir şirket ya da bir birey tarafından da yazılıp ilgili makamlara verilebilirlerdi.

Layihanın Özellikleri

Bir layihanın, Osmanlı dönemindeki diğer bütün belgelerde olduğu gibi sağ üst köşesinin yakınlarına bir “Nüve” işareti bırakılırdı. Ardından biraz boşluk bırakıldıktan sonra layihanın önce neye dair olucağına dair ufak bir açıklama yapılır. Diğer resmi yazıların aksine layihalarda elkab bulunmaz. Fakat kime ya da hangi makama yazıldığına dair hitap etme biçimi farklılık gösterir. Bu belgeler mahiyetlerine göre tamamen farklılık gösterirler, kağıdından tutun tertibine kadar. Rapor grubuna giren mahiyetlerde ise kağıdın uzunluğu raporun uzunluğuna bağlıdır. Mesela bazı layihalar vardır ki sayfalarca yazılmış hatta defter halini almışlardır.

Bazı devlet dairelerine layiha gönderilirken tek takrirlik bazılarında ise çift takrirlik kağıt kullanılırdır. Tek takrirlik kağıt kullanılırken marj her zaman sağdadır. Çift yapraklılarda ise marj yaprağın “A” yüzünde solda, “B” yüzünde de sağdadır. Taslak olarak kullanılıcak olan layihalarda düzenleme yapılabileceği için kağıt farklı şekillerde kullanılabilir. Mesela layiha ya ortadan ikiye bölünerek bir tarafına taslak yazılır ya da bir defter gibi kullanılarak yaprağın “A” yüzüne yazılıp “B” yüzü boş bırakılırdı. Bunun sebebi ise düzeltmelerin, ilavelerin ve çıkartmaların diğer boş tarafa yapılmasıydı.

Not: Bu konuyla ilgili olarak Tanzimat Fermanı Nedir? Tanzimat Fermanı Maddeleri (Tam Metin) başlıklı yazımızı da inceleyebilirsiniz.