Takvim Sistemleri Nelerdir? Türklerin Kullandıkları Takvimler

Bu yazımızda ana hatlarıyla takvim sistemleri konusuna değinilecektir. Daha sonra Türklerin kullandıkları takvimler nelerdir? Bu takvimler ayrıntılarıyla incelenecektir. En sonunda ise Hicri ve Miladi takvimler arasındaki farklar konusu incelencektir.

Takvim Nedir?

Tarih bilimi açısından takvimin büyük bir önemi bulunmaktadır. İnsanlar, çok eski çağlardan beri, yaşadıkları zamanı bilmek için çeşitli takvimler yapmışlar ve kullanmışlardır .Bu amaçla astronomi gözlemlerine dayanarak zamanı yıllara, aylara , haftalara ve günlere bölerek hesaplamışlardır. Böylece, takvim ortaya çıkmıştır.

Zaman ölçüsü olarak takvimin bulunması ve kullanılması çok eski çağlara dayanır. İlk takvimi bulan ve kullanan Sümerlerdir. Sümerlerin bulduğu takvim , ay yılı temelinde esas alınmıştır ve her yılın ayrı bir adı vardır . Günümüzden yaklaşık 6000 yıl önce mısırlılar güneş yılı esasına dayalı takvimi bulmuşlardır. Mısırlılar, bir ayı 30 gün kabul edip yılı, Nil ırmağının akışına göre dörder aylık üç mevsime bölmüşlerdir ve sonucunda ayrı bir bilim dalı doğmuştur . Bu bilim dalına kronoloji yada zaman bilimi adı verilmiştir. Erken Babil takvimi, birbirini izleyen iki dolunay arasında 29,5 gün olan Ay ayına dayanıyordu. Bu döngüye göre, gözlenen ortalama 365.24199 günlük güneş yılına göre daha kısa olan 354 günlük bir ay yılı (ay yılı) ortaya çıktı.

Eski Mısırlılar bir güneş yılı takvimi geliştiren ilk kişilerdi. Mısır’da hayat Nil Nehri’nin su baskını etrafında dönüyor. Her yıl Nil sular altında kaldığında, gece gökyüzündeki en parlak yıldız olan Sirius gün doğumundan hemen önce parlıyor. Mısırlılar bu olay etrafında bir takvim geliştirdiler. Mayalar da zamanı takip etmekle ilgileniyorlardı, ancak takvimi yıllık dönemle ilişkilendirmediler. Geçmiş ve gelecek için bir takvim sistemi oluşturdular. İlk takvimin Mısırlılar tarafından keşfedildiği de söyleniyor. Modern takvimin temeli sekizinci yüzyıldır. Bu takvimler, MÖ 46’da Julius Caesar tarafından tanıtılan Jülyen takvimi oldu. Jülyen takvimi, İmparator Augustus döneminde MS 8 civarında oluşturuldu.

Takvim Sistemleri Nelerdir?

Komşu topluluklar ya da uluslarla ilişkiler, vergi zamanları, savaş ve askerlik süreleri, dini günler ve bayramlar, sel, sert yel, büyük yangınlar, depremler, kıtlık, bolluk olayları, devlet büyüklerinin, aile ileri gelenlerinin doğum, ölüm, nişan, evlenme ve benzeri törenleri, ay ve güneş tutulmaları gibi doğal olaylar, çok eskiden beri insan oğlunun unutamadığı, belleklerinde yer eden belirgin anıları oluşturmuştur. İnsanlar bunları zaman zaman anımsamak istiyorlardı.

Eski çağlarda insan toplulukları, başlarından geçenleri ya da değer verdikleri, belleklerinde saklamak istedikleri önemli anıları çoğu kez doğal olaylara göre sıralarlardı.

Bu eski ulusların ve toplumların olayları, özellikle ay ve güneş tutulmalarına göre kronolojik sıraya koymaları, günümüzde onların tarihlerini inceleyenlere büyük yardımcı olmuştur. Çünkü astronomi, kozmografya, fizik ve matematik gibi bilimler, ay ve güneş tutulmalarının, günümüzden binlerce yıl önceki ve sonraki oluş zamanlarını kesinlikle bize bildirebilmektedir.

Günün as ve üs birimlerinin birçoğu, çok eskiden beri biliniyordu. Ancak, bir yıl içindeki gün sayısını her toplum başka başka hesaplıyordu. Çoğu toplumlar takvim yılını yüzyıllar boyunca gökteki ayın yeryuvarlağı çevresinde dönüşüne göre hesapladılar ki bu tür yıl hesabına “gök ayı yılı” (Iunar year) denir.

Özetle insanın gelişmeye başlamasıyla birlikte, çevresindeki her şey dikkatini çekmiş ve onları izlemeye, anlamaya, taklit etmeye başlamıştır. İnsanın dikkatini çeken şeylerin başında da gökyüzü ile gökyüzü olayları olmuştur. Başta Güneş ve Ay gibi eşit aralıklarla (periodik) görülen gök cisimleri izlenmiştir. Aritmetik alanındaki ilerlemelerde gökcisimlerinin hareketlerinin sayılmasını ve hesaplanmasını sağlamıştır. Böylece insanlar zamanı ölçmek için zamanı yıl, mevsim, ay, hafta ve gün gibi bölümlere ayırmaya başlamışlardır. İnsanların kullandıkları takvim sistemleri ya Güneş’in ya da Ay’ın hareketlerine göre hazırlanmıştır.

Türklerin Kullandıkları Takvimler ve Özellikleri

Türkler çok eskiden beri On İki Hayvanlı Türk Takvimi diye bilinen takvimi kullanmışlardır. Bunun dışında Türk topluluklarının tarihi boyunca kullandığı takvimler kronolojik sırasıyla şöyledir; 12 Hayvanlı Takvim, Hicri Takvim, Celali (Meliki) Takvimi, Rumi Takvim ve Miladi Takvimdir.

12 Hayvanlı Türk Takvimi

On İki Hayvanlı Türk Takvimi, uygulama amacına göre ikiye ayrılmaktadır. Astronomi alanında kullanılan bilimsel takvim ve halkın kullandığı takvim. Astronomi alanında kullanılan bilimsel takvimde bir yıl 365.2436 gündür. Bir yıl, her biri 15.2184 gün eden 24 aya bölünür. Yine bir gün 10,000 feng’e ve bir feng 100 miyav’a ayrılır. Böylece bir günlük zaman 1.000.000 parçaya bölünmüş olur. Türklerde halkın kullandığı takvim ise, ay-güneş sistemine (luni-solar calendar) göre düzenlenmiştir. Buna göre bir yıl 12 aydır. Ancak ay yılı dönencel yıldan 10 gün küsur saat daha kısa sürdüğünden, ay yılının bilimsel yıla bağlanması için 19 yılda yedi kez artık yıl uygulanır.

Bu takvimde her hayvan bir yılı gösterir. Örneğin; “Pars Yılı” gibi. Her yılın hayvanın özelliklerine göre belirlendiğine inanılmaktadır. Örneğin, Maymun Yılı’nda eğlencenin ve hilenin artacağına inanılıyor. İnsanların ortalama yaşam süresi olan çağ (çağ: 12×5 = 60 yıl) gibi dönemlerde gelişir.ve bu süre ortalama bir insan ömrüne tekabül eder. 12 hayvanlı Türk takvimi. MÖ 209’da başladı.

Bu takvimde bir gün 12 çağ’a (bir çağ iki saattir) bölünür ve sırasıyla: Sıçan’dan başlayıp domuzla biten on iki hayvan adıyla adlandırılır. Bir çağ sekiz keh’e (bir keh 15 dakikadır) bölünür ve günün başlangıcı, modern takvimde olduğu gibi gece yarısıdır. Ancak, sıçan çağının başından değil ortasından başlar. Yani birinci çağın dört keh’i gece yarısından önce, dört keh’i de gece yarısından sonradır.

Bu Türk takviminde yılbaşı, kova burcunun tam ortasıdır (6 Şubat). Yine bu yılbaşı günü yani Şubat’ın altısı, Kasım ayının sekizinci günü başlayan Kasım Günleri’nin de, Aralık ayının yirmi ikisinde başlayıp “zemheri” ya da “erbain” denen kırk günlük ve onun ardında başlayıp elli gün süren ve Mart’ın yirmi birinde biten “hamsin” ile 90 günlük kış mevsiminin de aşağı yukarı ortasıdır.

Türk takviminde yıllar, şu hayvan adlarına göre sıralanır: 1- Sıçan (keskü), 2- Sığır, 3- Pars, 4-Tavşan, 5- Ejder (lu), 6- Yılan, 7- At (yund) 8- Koyun (koy), 9- Maymun (bicin), 10- Tavuk (dakuk), 11-İt, 12- Domuz.

12 hayvan takvimi, Asya’da, özellikle Çin ve Türkler tarafından yaygın olarak kullanılmış bir takvimdir. Ayrıca Japonya, Kore, Vietnam, Moğolistan ve Mançurya gibi ülkelerde farklı versiyonları kullanılmıştır.

Hicri Takvim

Hicri takvim, Hazreti Muhammed’in, Hazreti İsa’nın doğumundan 622 yıl sonra Mekke’den Medine’ye göç etmesini, yani miladi 622 yılını (Hicret) başlangıç olarak alır. Adı geçen takvim başlangıç olarak Hicret’i esas almakla birlikte, Hz. Muhammed’in ölümünden 17 yıl sonra, Hz. Ömer’in halifeliği sırasında oluşturuldu. Başlangıç tarihi olarak peygamberin doğum günü (yevm-i velâdet-i nebeviyye) ihtilaflı, ölüm günü hüzünlü olduğundan, Hicret‘in tarihinin başlangıç alınmasına karar verildi. Hicret, Rebiülevvel ayında olmasına rağmen, peygamberin hicretinden 75 gün öncesi olan Muharrem ayının biri başlangıç kabul edildi. Çünkü Arapların o zamana kadar kullandıkları takvimin yılbaşı Muharrem olarak kabul ediliyordu.

Hicri takvim, Müslüman takvim veya İslami takvim, yılda 354 veya 355 gün on iki aydır. Bu, İslam Peygamber Muhammed’in Mekke’den Medine’ye göçünün başlangıcıdır. Ayın dünya etrafındaki yörüngesine göre yılı (ilk yılı) kabul eden bir takvim sistemidir. Göçün Muharrem ayı ile (yani takvimin başlangıç tarihi veya ayı) ilgisi yoktur.

On iki ay esasına dayanan bu takvim, ay yılına göre düzenlenmiştir. Yani, güneşin değilde Ay’ın hareketine göre aylar ve yıllar belirlenir. Meselâ; ayın dolunay olduğu hâl içinde bulunulan hicri ayın tam ortası (ayın ondördü deyimi buradan gelir) iken, ayın tam hilal halinde olması da hicri ayın birinci günüdür. Ayın hareketini kendine esas alan bu takvimle, miladi takvim arasında on bir günlük bir fark vardır. Çünkü ay yılı 354 gün iken, güneş yılı 365 gündür. Hicri takvimde çift aylar 29’ar, tek aylar ise 30’ar gün olarak kabul edilir. Hicri ayların sıralanışı şöyledir: Muharrem, Safer, Rebiü’levvel, Rebiü’lahır, Cumadelûlâ, Cumadel’ahire, Recep, Şaban, Ramazan, Şevval, Zilkade, Zilhicce.

Celali Takvim

Büyük Selçuklu Hükümdarı Alp Arslan’ın oğlu Celaleddin Melikşah, Rey (Tahran) şehrinde yaptırdığı rasathanede 1075 yılında bir çok astronomi ve kozmografya bilginini toplayarak onları, eski İran takvimini düzeltmekIe görevlendirdi ki bunlar arasında ünlü şair, filozof ve matematikçi Ömer Hayyam (1044-1123) da bulunuyordu. Bunların düzenlediği takvime Tarih-i Celali ya da Tarih-i Meliki de denir. Celali takvimi de denilen bu takvimi, bir süre Türkler de kullandılar. Ömer Hayyam’ın düzenlediği bu takvim, Selçuklu sultanı Melikşah zamanında bir süre kullanılmıştır. Son derece hassas olan bu takvimde eski İran etkisi çok olduğundan yaygınlaşmamıştır.

Celali takvimi ya da Hicri Şemsi takvimi, Ömer Hayyam başkanlığındaki bir heyet tarafından güneş yılı bazında düzenlenerek Büyük Selçuklu Sultanı Celali devlet Melikşah’a tanıtıldı. 1079′ dan beri uygulanmaktadır. Navarroz, Ramazan ‘ın 471. yılına (MS 15 Mart 1079) rastlar ve başlangıç noktası olarak yeni yıl ve İslami yıl olarak kabul edilir. Babür İmparatorluğu da Celal takvimini kullandı. Celal takvimi sadece tarım gibi ekonomik işleri düzenlemek için kullanılırken, Hicri takvim normal yaşamda kullanılmaya devam ediyor. Celali takviminde 1 yıl, 365 gün ve 6 saat olarak kabul edilmektedir. İlkbahar ekinoks yöntemi matematiksel kurallar yerine astronomik hesaplamaları kullandığından, ilk adı Gregoryen takviminden  daha yüksek bir doğruluğa sahiptir.

Rumi Takvim

Osmanlı maliyecileri, devletin resmi takvim olarak kullandığı hicri yılda, ayların başlangıçlarının her yıl değişmesi yüzünden ortaya çıkan sıkıntıyı XVII. yüzyıl sonlarında fark etmişler ve bu alanda bir şeyler yapma çabasına girişmişlerdi.

Rumi takvim ya da Mevlana takvimi, güneş yılına dayalı bir takvimdir ve Gila ile başlar (Miladi takvim 622). 13 Mart 1840’ta dünyanın güneş etrafında dönme sürecine dayanan Şemsi Takvim sırasına göre başladı. Ay takvimi sisteminde bir yıl 354 gün olarak hesaplanırken, Güneş’in dünya etrafındaki yörüngesine göre “Şemsi” takvim sisteminde ise 365 gün olarak hesaplanır.

Rumi takvim Osmanlıların Hicri takvimle aynı anda kullandıkları ve Mali Takvim de denilen takvimdir. Fakat hicri takvimden farklı olarak GüneşYılı’nı esas alırken, başlangıç olarak da Hicret’i kabul eder. Rumi tarihte başlangıç olarak alınan tarih 622’dir. Fakat yılbaşı Hicri takvimde olduğu gibi Muharrem ayı değil, Mart ayının biridir. Yakın zamana kadar Türkiye Cumhuriyeti de mali yılbaşı olarak Mart ayının 1’ini kabul ediyordu. Rumi takvimde Teşrin (Ekim, Kasım) ve Kanûn (Aralık, Ocak) olarak geçer. Ekim ayı Teşrin-ievvel, Kasım ayı Teşrin-i sani; Aralık ayı Kanun-ı evvel, Ocak ayı da Kanun-ı sani olarak anılırdı.

Miladi Takvim

Miladi veya Gregoryen takvimi, Papa XIII Jülyen takviminin yerini aldı. Takvim, Gregorius tarafından görevlendirildi. Mesih 365 gün 6 saati, yani dünyanın güneş etrafında döndüğü tarihi ve dönme döngüsünün başlangıcı olan “bir yıl”ı kabul eder. Miladi takvim, dünyada en yaygın kullanılan takvim olup, yılda 10,8 saniye hata oranıyla en güvenilir ve doğru takvimdir.

Asıl adı Vgo Bon Compagni olup 1572-1585 arasında Papalık yapan XIII. Gregorius (M. 1502-1535), 1582 yılında takvimin yeniden düzeltilmesini ele aldı.  Papa onüçüncü Greguvar bu girişiminde, takvim işinde, bilimsel ilkelere dayalı, doğru ve ortak bir temelin bütün uluslarca benimsenmesi amacını güdüyordu.

Papa, fizik, astronomi, kozmoğrafya bilginlerinden oluşan bir kurulu 1582 yılında Roma’da topladı. Önce, 325 yılından 1582 yılına dek on günlük bir eksikliğin ortaya çıkmış olduğu saptandı. Bu eksikliği gidermek için, 4 Ekim 1582 Perşembe gününü, doğrudan doğruya 15 Ekim Cuma gününe atlatma kararı alındı.

Böylece, o yılın Ekim ayının 4-15. günleri arasındaki on gün atılınca, hafta içindeki günlerin sırası da değişmemiş oldu. Bu değişiklikten sonraki takvime, girişime başladığı ve bu işte büyük katkısı bulunduğu için Gregoryen takvimi veya miladi takvim dendi.

Miladi takvim bütün dünyanın kullandığı ve Hazreti İsa’nın doğduğu yıl olan “0” (sıfır) tarihini esas alan takvimdir. İskit rahibi Genç Dionysios tarafından yapılan hesaplara göre; Hazreti İsa, Roma İmparatorluğu’nun kuruluşunun 753. yılının 25 Aralık günü dünyaya gelmiştir. (Bugün Hristiyanların “Noel” olarak kutladıkları gün) sonra doğmuştur.

Diğer Takvim Sistemleri

Türklerin tarih boyunca kullandıkları takvimlerin dışında dünya üzerinde çok farklı takvim sistemleri de kullanılmıştır. Diğer takvim sistemlerinden başlıcaları şunlardır;

Jülyen Takvimi

Julius Caesar (Jül Sezar) tarafından Sosigenes’ten düzenlenmesi istenen bir takvimdir. Jülyen takvimi düzenlemesinden önce bazı mevsim kayması gibi sorunlar yaşandığından düzenlenme gereği duyulmuştur. Aylar ve mevsimler; tam 4’e bölünecek şekilde düzenlenmiş, mevsim kaymalarını sona erdirmek için her bir aydaki gün sayısı düzenlenmiştir. Takvim hazırlandığında, eskiye göre daha az hata oranına sahip bir takvime sahip olunmuştu. Julius Caesar, Temmuz ayının ismini kendi ismine benzer olacak şekilde “July” olarak değiştirmiştir. Günümüzde hesaplandığında hesaplamalarda ufak sorunlar tespit edildiğinden Gregoryen takvimine geçiş yapılmıştır.

Gregoryen Takvimi

“Miladi Takvim” olarak da bilinir. Jülyen takvimi, Papa XIII. Gregorian tarafından düzenlenerek günümüzde kullanılan gregoryen takvimi oluşturulmuştur. Türkler Osmanlı Dönemi’nde kabul etmiştir, ve Batı’da oldukça yaygın kullanılmaktadır.

Çin Takvimi

Çince’de Dìzhī denir. 12 hayvanla sembolize edilmiştir. On iki hayvan türünün her birine bir “yer dalı” numarası atanmıştır, bu nedenle yerdeki dallar Çin Zodyakına karşılık gelir. Çinli gökbilimciler gök cisimlerini 12 parçaya böler ve “Suìxīng” (Eski Yıldız-Jüpiter) gezegeninin yörüngesi boyunca hareket ederler. Daha sonra Suixing’in yörüngesi 11.86’dan 12 yıla değiştirildi. Günümüzde, geleneksel Çin takviminin güncel versiyonunda ve “cennetin kökü” ile Taoizm’de dünyevi dallar kullanılmaktadır. Avrupa kültürünün aksine, bu talimatlar 4 yerine 12’ye bölünmüştür. Bu sistem Çinli denizciler ve gökbilimciler tarafından kullanıldı. Zhèng Hé gibi deneyimli bir denizci 48 segmentli bir pusula seçti. Aynı zamanda bir temel nokta sistemi olarak da kullanılmıştır. Çin mitolojisine göre gökyüzünde yaşayan imparator, hangi hayvanın ismini vermesi gerektiğini belirlemek için hayvanlar arasında yarışır.

Etiyopya Takvimi

Etiyopya takvimi, Etiyopya’da kullanılan temel takvimdir. Bu aynı zamanda Etiyopya’daki Hristiyanlar için dini takvimdir. Mısır takvimi gibi, güneşe dayalı bir takvimdir ve Jülyen takvimi gibi, her 4 yılda bir artık gün eklenir. Jülyen takvimine göre Yeni Yıl 29 veya 30 Ağustos’tur. Güneş takvimi ile Etiyopya takvimi arasındaki 7-8 yıllık fark, İsa’nın öncüsünün hikayesindeki farkı da içerir. Kıpti takvimi gibi Etiyopya takviminde de 12 ayda 30 gün ve 13. ayda 5 veya 6 artık gün vardır. Etiyopya takviminin başlangıç tarihi, adının Ge’ez’e dayanması dışında Kıpti takvimi ile aynıdır. Jülyen takvimine göre, altıncı artık gün 29 Ağustos’a kadar her dört yılda bir eklenir. Dolayısıyla Gregoryen takvimine göre Etiyopya Yeni Yılının ilk günü olan ilk gün 1900’den 2099’a 11 Eylül’dür. Miladi takvim yılı 12 Eylül’dür.

Olimpiyat Takvimi

Eski Yunanda muntazaman 4 yılda bir yapılan olimpiyatlara göre düzenlenen bir takvimdir. Bu takvim, M.Ö. 776 yılında yapılan olimpiyata göre tarihlenmektedir.

Selevkos Takvimi

İskender’in generallerinden Selevkos’un düzenlediği ve M.Ö. 311’den itibaren başlayan bir takvimdir. Süryaniler bunu kullanmışlardır.

Yaradılış Takvimi

Dünyanın yaradılışı Hz. Adem’in varlığını esas alan takvim de kullanılmaktadır. Yahudiler halen bu takvimi kullanmaktadır.

Hükümdar Takvimi

Hükümdarların tahta çıkışını 1 kabul eden takvim olup, Japonya’da halen kullanılan resmi takvimdir.

Asur Takvimi

Asur takvimi, MÖ 4750’de başlayan bir ay takvimidir. Asur’da inşa edilen ilk tapınaktan esinlenilmiştir. Ana temeli, Addi Alkhas, Jean Alkhas ve Nimrod Simono tarafından düzenlenen Asur Borsası “Gılgamış” daki yayındır. Birçok makalede bahsedilmiştir. Yılbaşı baharı ilk bakışta başlar. Asur Yeni Yılı halen her yıl festivaller ve toplantılarla kutlanmaktadır. MS 2015 Süryaniler arasında 6765 yıla denk geliyor.

Halk Takvimi

Halk takvimi; bu, belirli bir bölgeye veya bölgeye özgü gayri resmi bir takvim veya herkesin bilmediği bir takvimdir (genel olarak kabul edilmez).

Hicri Takvim ile Miladi Takvim Arasındaki Farklar Nelerdir?

• Hicri takvim Ay yılını, Miladi takvim Güneş yılını temel alır.
• Hicri takvim yaklaşık 354 gündür. Miladi takvim ise 365 gündür.
• Hicri takvim ile Miladi takvim arasında 11 günlük fark vardır.
• Hicri takvimde başlangıç olayı Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye hicret ettiği tarihtir (Miladi olarak 622 yılı).
• Miladi takvimde ise başlangıç olayı Hz. İsa’nın doğum tarihidir. Yani 0 yılıdır.
• Hicri takvimde yılbaşı 1 Muharrem’dir. Miladi takvimde ise 1 Ocak’tır.

Not: Bu konuyla ilgili olarak Takvim Nedir? Takvim Hesaplamaları Nasıl Yapılır? başlıklı yazımızı da inceleyebilirsiniz.